Waarom juist nu deze aandacht voor bestaanszekerheid? We zijn ons al decennialang bewust van de wisselwerking tussen gezondheid en bestaanszekerheid, en toch heeft dit nog niet geleid tot het duurzaam terugdringen van gezondheidsverschillen. Sterker nog, Nederland behoort tot de rijkste landen ter wereld, maar het aantal mensen dat in armoede leeft neemt toe. 3 Met alle gevolgen van dien voor de publieke gezondheid. Doordat het einde in zicht komt van wat het zorgstelsel aankan, is er momentum voor het inslaan van een andere koers. Het gezondheidsbeleid beweegt van zorg naar preventie en van repareren naar voorkomen en versterken. Door onder andere nieuwe landelijke akkoorden, wordt deze transitie in gang gezet.

Nieuwe landelijke akkoorden bieden concrete kansen voor een gezondheidsaanpak waarin verschillende domeinen samenwerken. In 2022 is het Integraal Zorg Akkoord (IZA) afgesloten tussen zorgverzekeraars, zorgpartijen en gemeenten, met als doel goede zorg betaalbaar en toegankelijk te houden voor iedereen. Begin 2023 hebben gemeenten, de landelijke overheid en zorgverzekeraars ook het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA) afgesloten. Het GALA zet in op een gezonde generatie in 2040, waarbij het tegengaan van gezondheidsachterstanden één van de belangrijkste speerpunten is. Beide akkoorden hangen nauw met elkaar samen en zetten in op het verkleinen van gezondheidsachterstanden en het verbeteren van bestaanszekerheid. Zowel vanuit de zorg, als domeinoverstijgend vanuit de gemeenten (sociaal en fysiek domein). Voor de inzet op preventie en gezond leven zijn vanuit beide akkoorden extra middelen beschikbaar. Tegelijk vragen de akkoorden om snelle inzet (starten in 2023). Met het oog op het versterken van bestaanszekerheid wordt het een uitdaging voor gemeenten (en GGD’en) om in korte tijd de groepen te bereiken waar extra inzet nodig is. Terwijl juist bij deze groepen een intensieve, duurzame aanpak nodig is.

‘Ongezondheid is niet alleen de uitkomst van ongezond gedrag, maar vooral ook van een complexe ongelijkheid in de samenleving. Niet iedereen beschikt over de kennis, vaardigheden en mogelijkheden om gezonde keuzes te maken. De overheid heeft een grote rol bij het bevorderen van gezond gedrag in een gezonde leefomgeving, waarbij de inzet gedifferentieerd wordt en een aparte en toegespitste aanpak vergt voor kwetsbare groepen waarin de grootste stijging van gezondheidswinst te behalen is. Dat vraagt gericht investeren: ongelijk investeren voor meer gelijke kansen (‘Equity in All Policies’).’  

– [Gezond en Actief Leven Akkoord]

In de visie 2030 van GGD Haaglanden, die mede door gemeenten en stakeholders is opgesteld, is als eerste ambitie vastgesteld dat de GGD voorvechter is voor gelijke kansen op een goede gezondheid. Deze ambitie voert de GGD samen met de gemeenten in Haaglanden uit. Voor alle gemeenten is het versterken van bestaanszekerheid namelijk een belangrijk doel en in een aantal coalitieakkoorden is dit opgenomen als expliciet speerpunt. Gezondheidsverschillen verkleinen door in te zetten op bestaanszekerheid, vergt een innovatieve aanpak die soms buiten de eigen scope ligt. Het gaat om een transitie van symptoombestrijding en interventies op individueel gedragsniveau (zoals interventies gericht op het bevorderen van een gezonde leefstijl), naar het ingrijpen op complexe, structurele en systemische oorzaken van gezondheidsachterstanden. 4 Dit vraagt voor alle betrokken partijen en domeinen om een blik buiten de eigen kaders en organisatiedoelen om, met de maatschappelijke opgave als vertrekpunt. 

Onderstaande elementen zijn handvatten bij het ontwikkelen van een integrale aanpak rondom bestaanszekerheid en gezondheid:

Domeinoverstijgend werken

Werk vanuit meerdere beleidsdomeinen samen om gezondheidsachterstanden terug te dringen. De sleutel tot het positief beïnvloeden van publieke gezondheid ligt maar ten dele in het volksgezondheidsdomein. Aan gezondheidsproblemen of een ongezonde leefstijl liggen vaak dieperliggende factoren ten grondslag die relateren aan bestaanszekerheid, zoals schulden, werkloosheid, en ongunstige woonomstandigheden. Individuele leefstijlinterventies zijn te enkelvoudig en missen daardoor hun doel. Het regenboogmodel van Dahlgren en Whitehead, maakt inzichtelijk hoe individuele leefstijlfactoren worden beïnvloed door leef-, woon- en werkomstandigheden, zoals het sociale netwerk, een veilige buurt en de school (zie figuur 1). Deze omstandigheden hangen op hun beurt samen met bredere socio-economische, culturele en omgevingsfactoren. Het toont het belang van een integraal gezondheidsbeleid, waarin de samenwerking tussen bestuur, beleid én uitvoering en met alle gerelateerde domeinen actief moet worden opgezocht. 5, 6

Aansluiten bij de leefwereld van kwetsbare inwoners

Richt de aanpak op de groep en de context waar sprake is van gezondheidsachterstanden, en sluit aan bij wat gezondheid voor deze mensen betekent. Verken samen met de inwoners welke problemen er spelen, welke gezamenlijke doelen centraal staan en hoe hier samen aan gewerkt kan worden. Ga hierin verder dan het ophalen van behoeftes via bewonerspanels, inspraakavonden en enquêtes. Alleen door co-creatie, ofwel langdurige samenwerking vanuit wederzijds vertrouwen, kom je tot resultaten die daadwerkelijk aansluiten bij de wensen en ervaringen van de doelgroep. 7 Een voorbeeld dat deze benadering toepast, is de Haagse Aanpak Gezond Gewicht (HAGG). 8

Ongelijk investeren

Ook wel passend investeren genoemd. Grote ongelijkheid bestrijd je door mensen ongelijk te behandelen 9, en door vooral te investeren in gebieden en bevolkingsgroepen met de grootste gezondheidsachterstanden. 10 Bepaalde groepen mensen, met name laagopgeleiden of mensen met een laag inkomen, ervaren een stapeling van problemen die de gezondheid beïnvloeden. Alleen door extra investering in deze groepen kun je gezondheidswinst boeken.

Het volgende artikel Bestaanszekerheid en gezondheid beschrijft de evidente relatie die tussen beide bestaat. Het derde artikel Bestaanszekerheid en onderwijs beschrijft hoe een basisschool in Zoetermeer op intensieve en duurzame manier handen en voeten geeft aan het inzetten op bestaanszekerheid, hierin werkend vanuit de leefwereld van de doelgroep.