Preventie blijft nodig: vapen en ook roken weer toenemend populair

Nicotine is schadelijk voor het lichaam en heel verslavend. Door nicotine versnelt de hartslag en vernauwen de bloedvaten. Daardoor verhoogt de bloeddruk en kunnen er scheurtjes ontstaan in aders. Ook kan het bloed minder goed door het lichaam stromen. 7 Nicotinegebruik op jonge leeftijd is schadelijk op de lange termijn. Het zorgt voor een verstoorde aanleg van verbindingen in de hersenen. Dit kan op latere leeftijd niet meer hersteld worden. Ook geeft het meer kans op concentratieproblemen of het ontwikkelen van depressie. 8 Door te veel nicotine kan iemand een nicotinevergiftiging krijgen, misselijk worden, overgeven, flauwvallen, maar ook in coma raken of in extreme gevallen zelfs overlijden. 7

Sigaretten, vapes en snus bevatten alle 3 nicotine, maar elk product bevat ook andere bestanddelen die schadelijk zijn voor de gezondheid.

Sigaretten

Het roken van tabak is de belangrijkste leefstijlfactor waardoor mensen ziek worden of overlijden. Roken kan schade aanrichten aan bijna alle organen in het lichaam. Het vergroot de kans op verschillende vormen van kanker en het risico op hart- en vaatziekten. 9, 10

Vapes

Over de risico’s van vapen wordt steeds meer duidelijk. Een nieuw Amerikaans onderzoek laat zien dat er bij vapen giftige metalen vrijkomen die schadelijk zijn voor hersenen en organen. 11 Vapen wordt gezien als mogelijke opstap naar tabaksverslaving en roken. In sommige vloeistoffen voor vapes zitten nicotinezouten. Dit zorgt voor een minder scherpe en bittere smaak dan gewone nicotine. Hierdoor kunnen gemakkelijker grote hoeveelheden nicotine worden geïnhaleerd. Deze zouten worden ook sneller opgenomen in het lichaam, wat de verslavende werking versterkt. 2 Over de langetermijneffecten van vapes is nog niet veel bekend. 12 Het Trimbos-instituut ziet dat een groot deel van de jongeren zowel vapet als rookt. 8 Deze combinatie vergroot de schadelijke effecten op de gezondheid, onder andere door een verhoogde blootstelling aan giftige stoffen.
Zogenaamde dubbelgebruikers kunnen aan grotere hoeveelheden nicotine worden blootgesteld dan tabaksrokers. 12 Verschillende onderzoeken laten zien dat het aandeel jongeren dat vapet bijna net zo groot is als het aandeel jongeren dat rookt. 8 Daarnaast zijn er aanwijzingen dat het gebruik van vapes kan leiden tot het roken van sigaretten, met name onder jongeren. 12

Snus

Bij snus (zie kader) komen geen verbrandingsproducten vrij, maar de schadelijke werking van nicotine blijft. Tabaksproducten die oraal worden gebruikt, zoals snus en pruimtabak, geven ook een verhoogd risico op bepaalde vormen van kanker, vooral in de mondholte. Van nicotinezakjes is nog niet bekend of ze kankerverwekkend zijn, omdat er nog geen onderzoek is gedaan naar langetermijneffecten. 4

Roken: populairder onder jongvolwassenen dan onder scholieren, vooral op het vo en mbo

Percentage wekelijkse rokers onder middelbare scholieren het hoogst bij vierdeklassers

4 procent van de jongeren in Den Haag rookt minimaal wekelijks. Dagelijks rookt 2 procent van hen. 15 procent heeft ooit gerookt. Het percentage wekelijkse rokers verschilt weinig tussen jongens en meisjes (resp. 4,4 en 3,6 procent). Iets meer jongeren op het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) dan op de havo/het vwo roken wekelijks. Het verschil in percentage jongeren dat wekelijks rookt, is het grootst tussen tweede- en vierdeklassers (resp. 2 en 6,3 procent) (figuur 1).

Percentage wekelijkse rokers 13 procentpunt hoger onder jongvolwassenen in vergelijking met jeugd

Onder jongvolwassenen in Den Haag rookt 17 procent wekelijks. Ongeveer evenveel mannen als vrouwen roken wekelijks (resp. 16,5 en 17,3 procent). Het percentage wekelijkse rokers ligt in de oudere leeftijdsgroepen (18-20 en 21-25 jaar) hoger dan onder 16- en 17-jarigen. Meer jongvolwassenen op het voortgezet onderwijs (vo) en middelbaar beroepsonderwijs (mbo) roken wekelijks dan op het hoger beroepsonderwijs (hbo) en wetenschappelijk onderwijs (wo) (figuur 2). In Den Haag rookt 14 procent van de jongvolwassenen dagelijks.

Vapen: populairder dan roken onder scholieren

Percentage wekelijkse vapers iets hoger dan wekelijkse rokers onder jeugd

In Den Haag vapet 6 procent van de jongeren minimaal wekelijks. Dit percentage ligt hoger dan het percentage dat minimaal wekelijks rookt (4 procent). In Den Haag heeft 22 procent van de jongeren ooit gevapet. De percentages meisjes, vmbo’ers en leerlingen uit leerjaar 4 die ooit hebben gevapet, liggen hoger dan de percentages jongens, havisten/vwo’ers en leerlingen uit leerjaar 2 die ooit hebben gevapet (figuur 3).

In de corona Gezondheidsmonitor Jongvolwassenen 2022 is geen vraag gesteld over vapen.

Snus: minder populair dan roken en vapen

Snus wordt door 1 procent van de jongeren wekelijks of vaker gebruikt

Over snusgebruik zijn alleen Haagse cijfers bekend uit de Gezondheidsmonitor Jeugd 2023. In Den Haag heeft 5 procent van de jongeren ooit snus gebruikt.

De percentages jongens, vmbo’ers en vierdeklassers die ooit snus gebruikten, liggen hoger dan de percentages meisjes, havisten/vwo’ers en tweedeklassers die dat ooit gebruikten (figuur 4). 1 procent van de jongeren gebruikt wekelijks of vaker snus. In de corona Gezondheidsmonitor Jongvolwassenen 2022 is geen vraag gesteld over snus. Wel komt uit de landelijke Leefstijlmonitor 2022 naar voren dat onder mbo/hbo-studenten 1,6 procent snus gebruikte in 2021. 16

In het Haags Uitgaansonderzoek (HUO) zijn uitgaande jongeren en jongvolwassenen (16-35 jaar) gevraagd naar hun rook- en vapegedrag.

In vergelijking met de algemene populatie jongeren en jongvolwassenen (die bevraagd zijn middels de Gezondheidsmonitors), is het percentage dat rookt en vapet onder uitgaanders hoger. Een kwart van de respondenten van het HUO geeft aan dagelijks tabak te roken. Nog een kwart rookt wel, maar niet dagelijks. Deze percentages zijn hoger dan de eerder beschreven percentages dagelijkse rokers onder de jeugd en jongvolwassenen (respectievelijk 2 en 14 procent). Onder uitgaanders is het percentage dagelijkse rokers hoger onder 30-minners (25-30 procent) dan onder uitgaanders ouder dan 30 jaar (19 procent) (figuur 5). Het percentage mannelijke uitgaanders dat dagelijks rookt is hoger (31 procent) dan het percentage vrouwelijke uitgaanders (20 procent). Net als bij de jongvolwassenen (Gezondheidsmonitor), roken uitgaanders met vo/mbo als hoogst behaalde opleiding (respectievelijk 32 en 39 procent) vaker dan uitgaanders met hbo/wo (respectievelijk 13 en 21 procent).

Onder uitgaanders geeft een kwart aan te vapen (dagelijks en niet-dagelijks). Dit is hoger dan het percentage jongeren (12-18 jaar) dat aangeeft wekelijks te vapen (6 procent). 7 procent van de uitgaanders vapet dagelijks. Van hen die niet dagelijks vapen (19 procent) geeft 9 procent aan dit alleen te doen tijdens het uitgaan, 7 procent vapet ook in andere situaties en de rest vapet niet tijdens het uitgaan. Vapen is het populairst onder jongere uitgaanders (figuur 5). Uitgaanders met als hoogst behaalde opleiding mbo, vapen vaker dagelijks (12 procent) dan uitgaanders met als hoogst behaalde opleiding hbo of wo (respectievelijk 6 en 2 procent).

Roken, vapen en snus onder jongeren: verschillen in gebruik

De 3 onderzoeken zijn niet direct onderling vergelijkbaar, vanwege verschillen in de doelgroepen en definities van indicatoren. Toch laten de Gezondheidsmonitors en het Haags Uitgaansonderzoek gezamenlijk zien dat roken en vapen populair is onder jongeren. Bij toenemende leeftijd neemt ook het percentage dat wekelijks of dagelijks rookt toe. Onder jongeren (12-18 jaar) is vapen populairder dan roken. Onder uitgaanders rookt een groter percentage tabak (25 procent dagelijks), maar ook onder deze groep is vapen populair (7 procent dagelijks). Opvallend is dat vapen het populairst is onder de jongere uitgaanders. Over snusgebruik zijn alleen Haagse cijfers over de groep jongeren (12-18 jaar) beschikbaar: 5 procent van hen heeft ooit snus gebruikt.

Landelijke cijfers: toename in vapen, combinatiegebruik onder jongeren

Onderzoek van het Trimbos-instituut laat zien dat het landelijke percentage scholieren dat rookt, sinds 2017 niet verder is afgenomen. 17 In voorgaande edities van de Gezondheidsmonitor Jeugd (12-18 jaar), is te zien dat het percentage jongeren dat ooit heeft gerookt, landelijk afnam (resp. 25,0 procent in 2015 en 15,7 procent in 2021), maar weer toenam in 2023 (19,5 procent). Voor vapen geldt dat in 2019 2 procent van de jongeren wekelijks vapete, tegenover 9 procent in 2023. 18 

Een onderzoek uit 2023 van het Nationaal Expertisecentrum Tabaksontmoediging (NET) keek onder andere naar de mate van combinatiegebruik, ofwel in hoeverre jongeren gebruikmaken van meerdere tabaks- en nicotineproducten. 19 Dit onderzoek laat zien dat landelijk 33 procent van de jongeren (12-25 jaar) tenminste maandelijks zowel sigaretten als vapes gebruikt, waarvan 8 procent ook snus. Vooral onder de groep jongeren die tenminste maandelijks een vape gebruikt, is het gebruik van eveneens sigaretten hoog: 69 procent.

Het gebruik van nicotinehoudende middelen is heel schadelijk voor de gezondheid van jongeren. Vooral wanneer jongeren combinatiegebruiken, zoals hierboven geschetst (vapen en sigaretten roken), worden ze blootgesteld aan de schadelijke stoffen uit tabakssigaretten én de damp van vapes.

Vanwege deze grote gezondheidsrisico’s hebben onder andere de Rookvrije Generatie, de Haagse Preventieaanpak, het landelijke regeerprogramma en het Nationaal Preventieakkoord als doel om het nicotinegebruik onder jongeren te verminderen. 20, 21, 22, 23 Zo beschrijft de Haagse Preventieaanpak als doel het terugdringen van roken, vapen en snusgebruik onder tieners (12-18 jaar) en jongvolwassenen (18-27 jaar). De onderzoeken in dit artikel laten zien dat het percentage jongeren dat nicotine gebruikt, desondanks nog steeds hoog is. Om de doelstelling van het verminderen van nicotinegebruik onder jongeren te behalen, zijn aanvullende maatregelen en een blijvende nadruk op preventie noodzakelijk. Naar aanleiding van het Nationaal Preventieakkoord is onderzocht of en zo ja welke maatregelen direct of indirect bijdragen aan het verlagen van de rookprevalentie onder volwassenen en jongeren. Maatregelen die direct effect hebben op stoppen met roken zijn effectiever. De belangrijkste zijn regelmatige en substantiële accijnsverhogingen en grote stoppen-met-rokencampagnes (zoals Stoptober). 23

Daarnaast worden vanuit GGD Haaglanden, Indigo Preventie Haaglanden en landelijke initiatieven verschillende interventies ingezet om bij te dragen aan een rookvrije omgeving en het terugdringen van nicotinegebruik onder jongeren (zie kader).