1 op de 5 Haagse kinderen te zwaar: een analyse over de periode 2012-2023

Overgewicht vergroot het risico op ernstige gezondheidsproblematiek zoals hart- en vaatziekten, diabetes, reuma, gewrichtsklachten, longziekten, leverziekten en kanker. 1, 2 Ook is er een verband tussen overgewicht en (sociaal)psychologische problematiek, zoals angst en depressie, minder zelfvertrouwen, sociale afwijzing, stigmatisering, en slaapstoornissen. 3, 4 Naast individuele factoren zijn belangrijke oorzaken van overgewicht een ongezond voedingspatroon en onvoldoende lichaamsbeweging, die beide sterk worden beïnvloed door de leefomgeving. 5 Overgewicht kan al in de vroege jeugd ontstaan en vergroot het risico op complicaties op volwassen leeftijd. 6, 7, 8 Het is daarom van belang om overgewicht bij kinderen te monitoren.
In Den Haag gebeurt dit sinds 1999. 9, 10, 11 Uit deze onderzoeken blijkt dat ongeveer een vijfde van de kinderen overgewicht heeft en dat het aandeel overgewicht aanzienlijk verschilt tussen wijken en migratieachtergronden. De Haagse Aanpak Gezond Gewicht (HAGG) wordt sinds 2006 als gemeentelijk programma uitgevoerd om door middel van (wijkgerichte) preventie, in te zetten op het verminderen van overgewicht bij kinderen. Daarmee draagt HAGG bij aan de doelen van de Haagse Preventie Aanpak (HPA) 12 en de Landelijke Nota Volksgezondheid. 13

De afgelopen jaren zijn leefomstandigheden en gezondheidsfactoren die mogelijk verband houden met overgewicht veranderd, zoals bijvoorbeeld een toename in schermtijd onder kinderen en beperkende maatregelen ten tijde van de coronapandemie. 14 Het blijvend onderzoeken van overgewicht bij kinderen geeft inzicht in nieuwe cijfermatige trends en ontwikkelingen, zodat preventieprogramma’s zoals HAGG, beleidsmedewerkers en andere professionals op de hoogte zijn en eventueel gerichter plannen kunnen uitwerken. In dit artikel worden de percentages overgewicht bij Haagse kinderen van 2 tot en met 15 jaar in de periode 2012-2023 gepresenteerd. Daarbij is gekeken naar verschillen, door uitsplitsing naar geslacht, leeftijd, sociaaleconomische status (SES) van wijkgroepen, migratieachtergrond en afzonderlijke woonwijk.

Beschikbare gegevens van alle Haagse kinderen, behalve tijdens coronaperiode

De onderzoekspopulatie omvat alle in Den Haag wonende kinderen, waarvan registratiegegevens beschikbaar waren van op gestandaardiseerde wijze afgenomen lengte- en gewichtsmetingen door het Centrum voor Jeugd en Gezin (CJG). Kinderen worden standaard bij het CJG uitgenodigd wanneer ze 2, 3, 4, 5/6, 9/10, en 13 t/m 15 jaar zijn. Voor 13-15-jarigen die buiten Den Haag naar school gaan, ontbreken gegevens in de Haagse registratie. Aangezien deze groep wat betreft opleidingsniveau en geslacht vergelijkbaar is met de 13-15-jarigen waarvan wel Haagse registratiegegevens beschikbaar zijn, wordt verondersteld dat dit weinig impact heeft op de resultaten.

Tijdens de coronapandemie werden veel afspraken bij de jeugdgezondheidszorg geannuleerd. Dat leidde tot uitstel van zorg en een beperkt aantal afspraken, met name met kinderen met een (ernstige) indicatie. Hierdoor zijn er te weinig en bovendien selectieve gegevens uit de kalenderjaren 2020, 2021 en 2022. De periode 2020-2022 is daarom niet meegenomen in de analyses. De aanname is dat de in 2023 verzamelde gegevens representatief zijn voor kinderen in de genoemde Haagse leeftijdsgroepen. Uiteindelijk zijn 231.611 metingen van 126.308 Haagse kinderen gebruikt voor het onderzoek.

Zo zijn overgewicht en obesitas vastgesteld

Uit lengte- en gewichtsmetingen is de Body Mass Index (BMI) berekend: het gewicht (kg) gedeeld door de lengte (m) in het kwadraat. Op basis van leeftijds- en geslachtsspecifieke afkappunten is bepaald wie overgewicht of obesitas (ernstig overgewicht) heeft. 15, 16 Vanwege een andere lichaamsbouw en vetsamenstelling, zijn voor kinderen van Surinaams-Hindoestaanse afkomst specifieke afkappunten gebruikt. 17

SES-WOA-score als maat voor sociaaleconomische status

Per wijk in Nederland heeft het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) op basis van hoogste opleidingsniveau, recent arbeidsverleden en inkomen van huishoudens een score voor de sociaaleconomische status (SES) berekend: de SES-WOA-score. 18 Bij een hogere score zijn huishoudens in de wijk gemiddeld welvarend en/of hoog opgeleid en/of langdurig aan het werk. Ten behoeve van de analyses in dit onderzoek zijn de wijken in 4 SES-WOA-categorieën ingedeeld (verder kortweg SES-wijkgroep genoemd): SES cat 1 (= laagste SES-WOA-score en minst welvarend) tot en met SES cat 4 (= hoogste SES-WOA-score en meest welvarend).

Migratieachtergrond op basis van geboorteland en achternamen ouders en kind

Migratieachtergrond is ingedeeld in 5 groepen: Nederlands, Turks, Marokkaans, Surinaams-Hindoestaans en overig. Kinderen zijn gecategoriseerd als Nederlands wanneer beide ouders in Nederland geboren zijn. Kinderen worden volgens de CBS-definitie gecategoriseerd als Turks of Marokkaans wanneer minimaal 1 van beide ouders geboren is in respectievelijk Turkije of Marokko. 19 Als het geboorteland van beide ouders onbekend is, maar het geboorteland van het kind Turkije of Marokko is, is het geboorteland van het kind leidend. Is naast het geboorteland van de ouders ook het geboorteland van het kind onbekend, dan zijn de achternamen van ouders of kind leidend, waarbij wordt gekeken naar de frequentie van voorkomen in landen van herkomst (Turkije of Marokko). Kinderen hebben een Surinaams-Hindoestaanse migratieachtergrond wanneer beide ouders in Suriname geboren zijn én de moeder of vader een Hindoestaanse achternaam [*] heeft. Wanneer het geboorteland van beide ouders onbekend is, dan is Suriname als geboorteland van het kind in combinatie met een Hindoestaanse achternaam van moeder, vader of kind leidend. Kinderen buiten de genoemde migratieachtergronden zijn ingedeeld als ’overig’.

Een stukje verdieping: statistische methode

Om ervoor te zorgen dat de registratiedata representatiever zijn voor de gehele populatie van kinderen in Den Haag, zijn de aantallen kinderen per onderzochte leeftijdsgroep in dit onderzoek gewogen naar de aantallen in exact dezelfde leeftijdsgroepen van de CBS-registratie. Hiervoor zijn weegfactoren berekend die ervoor zorgen dat de verdeling van de aantallen in de leeftijdsgroepen, overeenkomt met die in de Haagse populatie. Vervolgens zijn leeftijd-gewogen prevalenties overgewicht en obesitas berekend voor elk kalenderjaar en daarna voor overgewicht uitgesplist naar geslacht, SES-wijkgroep en migratieachtergrond. Om de (lineaire) trend te onderzoeken van overgewicht en obesitas over de periode van 2012-2023, is er gebruikgemaakt van Generalized Estimating Equations (GEE), een longitudinale data-analysetechniek. 20, 21 Alle GEE-modellen zijn ongewogen, maar gecorrigeerd voor leeftijd, geslacht, SES-wijkgroep en migratieachtergrond. De GEE-modellen voor overgewicht zijn vervolgens geanalyseerd naar subgroepen van geslacht, SES-wijkgroep en migratieachtergrond. Een relevante toename of afname over de tijd in de trendanalyse is gedefinieerd als een statistisch verschil (met een P-waarde van kleiner dan 0,05) in de regressiecurve én een verschil van 2 procentpunt of meer tussen 2 genomen tijdsperioden in geobserveerde, gewogen percentages overgewicht. Voldoet een gemeten verschil niet aan beide criteria, dan wordt een toename of afname van het percentage overgewicht over de tijd beschouwd als niet-relevant.

Tot slot zijn alleen naar leeftijd gewogen prevalenties berekend op wijkniveau. Om effecten als gevolg van kleine populatie-aantallen en migratieachtergrond constanter te houden, zijn op wijkniveau de prevalenties van overgewicht berekend voor 2 periodes (2012-2016 en 2017-2023) in plaats van naar afzonderlijk kalenderjaar.

Aantallen en percentages metingen per subgroep jeugdigen

Tabel 1toont de aantallen en percentages bruikbare metingen in het onderzoek, afkomstig uit registratiegegevens van het CJG Den Haag. De coronajaren 2020, 2021 en 2022 zijn niet inbegrepen (zie Methode).

In 2023 heeft 19% van de Haagse kinderen overgewicht en 6% obesitas

De (naar leeftijd gewogen) percentages voor overgewicht en obesitas kwamen in 2023 uit op respectievelijk 19% en 6%. Omgerekend [**] betekent dit naar schatting ruim 16.000 kinderen van 2 t/m 15 jaar met overgewicht in Den Haag in 2023, waarvan bijna 5.100 met obesitas.

In de periode 2012-2023 varieerde het percentage overgewicht tussen de 17% en 20%. Obesitas schommelde tussen de 4% en 6% (figuur 1). Uit de trendanalyse bleek dat overgewicht en obesitas in de periode 2012-2023 gelijk bleven.

Ongeveer evenveel jongens als meisjes te zwaar

In 2023 was het (voor leeftijd gewogen) percentage overgewicht voor zowel jongens als meisjes 19%.
In de afgelopen jaren hadden relatief meer meisjes dan jongens overgewicht. Dit verschil lijkt visueel in de afgelopen jaren wel te zijn afgenomen (figuur 2). Uit de trendanalyse bleek verder bij zowel jongens als meisjes geen stijging of daling in de periode 2012-2023.

Al op 2-jarige leeftijd 1 op de 8 kinderen met overgewicht

Percentages overgewicht verschillen tussen leeftijdsgroepen. In elk kalenderjaar waren deze lager bij jonge kinderen (2- en 3-jarigen) dan bij oudere kinderen (9-10-jarigen en 13-15-jarigen) (figuur 3). In 2023 had in Den Haag bijna 1 op de 8 kinderen van 2 jaar overgewicht. Uit de trendanalyses blijkt dat er over de periode 2012-2023 een afname is in overgewicht onder 4-jarigen van 17% (2012) naar 13% (2023). In andere leeftijdsgroepen bleef het percentage gelijk.

Kinderen in wijken met laagste SES meer dan 2 keer zoveel risico op overgewicht

Het (voor leeftijd gewogen) percentage overgewicht was in elk kalenderjaar het hoogst bij kinderen woonachtig in wijken met de laagste SES (SES cat 1; 28% overgewicht in 2023). In wijken met de hoogste SES (SES cat 4) was dit percentage lager (11% in 2023) (figuur 4). Wordt er over de hele periode (2012-2023) gekeken, dan hebben kinderen woonachtig in wijken met de laagste SES-WOA-scores meer dan 2 keer zoveel risico [***] op overgewicht dan kinderen in wijken met de hoogste SES-WOA-scores. Tot slot blijkt uit de trendanalyses dat het percentage overgewicht over de periode van 2012-2023 voor elke afzonderlijke SES-wijkgroep gelijk is gebleven.

Overgewicht komt vaakst voor bij kinderen met Surinaams-Hindoestaanse achtergrond en neemt toe bij kinderen met Marokkaanse achtergrond

Het (voor leeftijd gewogen) percentage overgewicht naar migratieachtergrond was voor elk kalenderjaar in de periode van 2012-2023 het hoogst bij kinderen van Surinaams-Hindoestaanse afkomst (figuur 5). Respectievelijk 38% van de kinderen met een Surinaams-Hindoestaanse, 33% van de kinderen met Turkse, 27% van de kinderen met Marokkaanse en 13% van de kinderen met Nederlandse achtergrond, hadden in 2023 overgewicht. Wordt er over de hele periode (2012-2023) gekeken, dan blijkt dat percentages overgewicht over de periode van 2012-2023 bij kinderen van Surinaams-Hindoestaanse, Turkse en Nederlandse afkomst, gelijk zijn gebleven. Echter, bij kinderen met een Marokkaanse migratieachtergrond was er een toename over de periode van 25% in 2012 naar 27% in 2023. Kinderen met een Turkse, Marokkaanse en Surinaams-Hindoestaanse achtergrond hebben 2 tot 3 keer zoveel risico op overgewicht dan kinderen van Nederlandse afkomst. [****]

Variatie in overgewicht tussen Haagse wijken: van 6% in Willemspark tot meer dan 30% in Transvaalkwartier

In de periode 2017-2023 was het percentage overgewicht het laagst in de Haagse wijk Willemspark (6%) en het hoogst in Transvaalkwartier (31%) (tabel 2). In de tabel zijn de percentages en het aantal gemeten kinderen per wijk weergegeven voor de periodes 2012-2016 en 2017-2023. De Haagse wijken Oostduinen, Zuiderpark, Zorgvliet, Van Stolkpark en Scheveningse Bosjes, Haagse Bos, Hoornwijck en Forepark hebben minder dan 500 huishoudens. Gegevens van deze wijken zijn daarom niet meegenomen in de analyse. Tevens ontbreekt in dit overzicht de wijk Binckhorst door een te klein aantal kinderen.

Uit dit onderzoek blijkt dat het percentage overgewicht bij de Haagse jeugd in de periode van 2012-2023 stabiel is, maar hoog. Ongeveer 1 op de 5 kinderen van 2 tot en met 15 jaar is te zwaar. In aandachtswijken (met de laagste SES-score) is de prevalentie van overgewicht het hoogst. Onder kinderen met een Surinaams-Hindoestaanse, Turkse en Marokkaanse migratieachtergrond is het percentage overgewicht hoger dan onder kinderen van Nederlandse afkomst.

Overeenkomstig met eerdere onderzoeken naar overgewicht bij kinderen in Den Haag, is het percentage overgewicht hoog, maar stabiel over tijd. 9, 10, 11 Landelijk onderzoek van het RIVM (2024) laat een toename zien van overgewicht bij 2-19-jarigen woonachtig in wijken die aan JOGG deelnemen, ten opzichte van 2-19-jarigen in niet-JOGG wijken. 24 In deze landelijke RIVM-studie zijn echter andere leeftijdsgroepen (ook jongvolwassenen) geïncludeerd dan in dit onderzoek. Bovendien is het RIVM-onderzoek gebaseerd op vragenlijstdata die middels een steekproef zijn afgenomen. Het landelijke onderzoek van Kobes et al. laat een daling zien in overgewicht bij 9-11-jarigen, bij een langeretermijnprogramma (2013-2018) in JOGG-wijken, met name in JOGG-wijken met lagere SES. Dit onderzoek is gebaseerd op registratiedata uit centra jeugdgezondheidszorg. 26

In het huidige onderzoek van GGD Haaglanden bij Haagse 2-15-jarigen, bleef het percentage overgewicht echter gelijk bij 9-10-jarigen in alle 4 SES-wijkgroepen. Dus ook in de wijken met de laagste SES, waaronder alle wijken vallen die deelnemen aan het JOGG-programma, te weten: Moerwijk, Morgenstond, Bouwlust/Vrederust, Rustenburg en Oostbroek, Laakkwartier en Spoorwijk, Schildersbuurt, Transvaalkwartier, Groente- en Fruitmarkt en Stationsbuurt. Omdat dit onderzoek niet tot doel had te onderzoeken waarom in Den Haag het percentage overgewicht wel stabiel is gebleven, kan hier echter geen antwoord op worden gegeven. Landelijke resultaten spiegelen niet altijd resultaten voor regionale situaties. Dit kan komen door verschillen tussen gemeenten in beleidsaanpak, politiek draagvlak, populatiesamenstelling, lokale of private belangen, en beschikbare tijd en middelen voor preventie en het creëren van een gezonde leefomgeving. 25

Deze studie laat een toename zien van overgewicht bij kinderen met een Marokkaanse achtergrond en een afname bij 4-jarigen. Eerstgenoemde is consistent met bevindingen uit eerder onderzoek. 11 Verder onderzoek is noodzakelijk om te achterhalen wat hiervan oorzaken zijn. Minder overgewicht bij 4-jarigen kan het gevolg zijn van een vertekening door selectie: de opkomst bij deze leeftijdsgroep is in recentere jaren sterk toegenomen.

Het is waarschijnlijk dat omgevingsinvloeden en sociaaleconomische factoren een rol spelen bij de verschillen in voorkomen van overgewicht bij Haagse kinderen. Omgevingsinvloeden zoals de inrichting van de leefomgeving en een ongezonde voedselomgeving zijn belangrijke factoren. 27, 28, 29  Met name in wijken met de laagste SES is de toegang tot gezonde voeding vaak beperkter, terwijl er juist (te) veel aanbod is van ongezonde voeding. 30, 31, 32, 33 Het aanbod van ongezonde voeding is in deze wijken per inwoner bijna 2 keer groter dan in hogere SES- wijken. 34 Een leefomgeving met meer sport- en spelvoorzieningen, groen en veilige speelplaatsen, nodigt uit tot lichaamsbeweging, zoals wandelen en fietsen en is belangrijk om fysieke activiteit van kinderen te bevorderen en overgewicht te voorkomen. 35

Naast de voedselomgeving en een uitnodigende leefomgeving, spelen tevens culturele aspecten een rol. Mensen met een Turkse of Marokkaanse migratieachtergrond eten doorgaans ongezonder. 36 Voor huishoudens die moeite hebben met rondkomen en waarbij de bestaanszekerheid onder grote druk staat, zijn andere keuzes vaak belangrijker dan het maken van een goede voedselkeuze. Een deel van de mensen die aangeven gezonder te willen eten, geeft ook aan dat niet te kunnen betalen. 37 Daarbij komt dat gezonder voedsel in het afgelopen decennium relatief meer in prijs is gestegen dan ongezonder voedsel. 38 Landelijk is reeds aangezet tot aanbeveling om gezond voedsel goedkoper te maken. 39 Buitenlandse interventies laten zien dat mensen meer gezonde voeding kopen, met name bij prijsverhoging op suikerhoudende dranken en prijsverlaging op groente en fruit. 40

Sterk aan dit onderzoek zijn de hoge opkomst bij het CJG, de professioneel uitgevoerde en gestandaardiseerde metingen en de beschikbaarheid van meer dan 200.000 observaties over een lange periode, waardoor het mogelijk is om verschillende subgroepen te analyseren en trends in overgewicht bij kinderen te identificeren. Beperkingen zijn dat gegevens voor 7-, 8-, 11- en 12-jarigen ontbreken en dat de opkomst van jongere kinderen hoger is dan die van oudere kinderen. Met dat laatste is door middel van weging zoveel mogelijk rekening gehouden in de berekening van de prevalenties. Ten slotte zijn er niet voldoende metingen geregistreerd tijdens de coronaperiode, wat een volledig begrip van de trend van overgewicht beperkt. Vergelijkingsmateriaal van tijdens en na de coronapandemie is voor de G4 (Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht) onvoldoende beschikbaar en wordt daarom in dit artikel niet gepresenteerd. De mate van overgewicht bij kinderen in Den Haag is echter vergelijkbaar tussen het jaar voor (2019) en na corona (2023). Vanuit landelijke, professionele kaders in de jeugd(gezondheid)zorg en in overleg met ouders/burgers, lijkt monitoring in de toekomst steeds meer te worden gestuurd op basis van indicatie. 42 Dit heeft selectie van specifieke groepen kinderen tot gevolg, wat kan leiden tot vertekening en minder representatieve cijfers op de langere termijn. Om een zo juist en compleet mogelijk inzicht te houden in overgewicht, worden landelijk gesprekken opgestart met als doel gestandaardiseerde meetmomenten te blijven behouden voor het in kaart brengen van overgewicht.

De Haagse Aanpak Gezond Gewicht (HAGG) wordt door de gemeente en GGD Haaglanden uitgevoerd om de ambities in de Haagse Preventieaanpak te realiseren (zie reactie HAGG). 41 Omdat, getuige dit onderzoek, de mate van overgewicht onder Haagse jeugd stabiel, maar hoog is, is het advies om preventieve activiteiten in de aanpak van overgewicht te blijven voortzetten. Om overgewicht te verminderen, meer gezondheidswinst te behalen en gezondheidsverschillen tussen subgroepen te verkleinen, lijkt een intensievere aanpak echter noodzakelijk. Dit vergt een krachtige, integrale aanpak en samenwerking tussen alle stakeholders en professionals in de keten om overgewicht in Den Haag terug te dringen.