Spraaktaal-achterstanden, én moeilijkheden met gedrag en het contact maken met anderen

Binnen de jeugdgezondheidszorg (JGZ) in Den Haag hebben jeugdartsen en -verpleegkundigen het idee dat ze steeds vaker spraaktaalachterstanden bij peuters signaleren. Ook ketenpartners zoals scholen, kinderartsen, GGZ en andere instellingen geven dit signaal af. Deze kinderen hebben een achterblijvende taalontwikkeling op leeftijdsgenoten. Spraaktaal­achterstanden kunnen ontstaan door onvoldoende rijk taalaanbod (blootstellingsachterstand) of door kindfactoren, zoals gehoorproblemen, een persistente taalontwikkelingsstoornis (TOS, dit is een neurocognitieve ontwikkelingsstoornis waarbij taal minder goed wordt verwerkt in de hersenen), autismespectrumstoornissen (ASS) of een algehele ontwikkelings­achterstand. Kinderen met spraaktaalproblemen vertonen vaker sociale, emotionele, of gedrags­problemen. Spraaktaalproblemen kunnen leiden tot minder schoolsucces en maatschappelijk functioneren. 1, 2 De wens ontstond om de problematiek beter in kaart te brengen middels een verkennend onderzoek, waarbij ook gesprekken zijn gevoerd met een aantal ketenpartners. De onderzoekers willen middels dit onderzoek ‘jumping to solutions’ voorkomen: een valkuil wanneer oplossingen worden bedacht zonder eerst breder te verkennen wat het probleem is en bij wie dit speelt. Aan het eind van deze verkenning zijn de volgende vragen beantwoord: Wat is de omvang van het aantal peuters met spraaktaalachterstanden en neemt dit toe, en wat zijn volgens betrokken partijen mogelijke oorzaken en oplossingen voor dit probleem? Hoewel de verschillende professionals mogelijke oplossingen hebben aangedragen, zijn deze mogelijke oplossingen in dit verkennend onderzoek niet verder onderzocht. Daarom ontbreken daarover concrete aanbevelingen.

Naast een toename van spraaktaalachterstanden vallen achterstanden op in andere ontwikkelings­gebieden, bijvoorbeeld motoriek, concentratie, spel of zindelijkheid. Ook zien de JGZ-professionals en de gesproken ketenpartners die werkzaam zijn in Escamp, Laak en Centrum vaak gedragsproblemen en problemen met het maken van contact met anderen. Deze peuters laten kenmerken zien die voor kunnen komen bij autisme spectrum stoornissen (ASS), zoals moeite met (oog)contact maken, niet tot spel komen en moeite met meekomen in het groepsproces op peuterleerplek of -opvang. 

Een aantal kinderen kan niet goed meekomen op de voorschoolse educatie

Wanneer bij de JGZ wordt vastgesteld dat een kind een (verhoogd risico op) spraaktaalachterstand heeft, kan een VVE-indicatie (voor- en vroegschoolse educatie) worden afgegeven. Uit de registratie van de gesproken kinderopvangorganisatie blijkt dat ongeveer 50% van hun peuters opbloeit met het standaard VVE-aanbod. 41% heeft extra hulp nodig op één ontwikkelingsgebied, of kortdurende hulp op meerdere gebieden. 9% van de peuters binnen deze organisatie kampt met ernstigere problemen, waarvoor meer zorg nodig is. De gedragsproblemen kunnen internaliserend of externaliserend zijn. Vooral kinderen met externaliserend gedrag kunnen verstorend zijn in het groepsproces en hebben meer risico om thuis te komen zitten, omdat het niet gaat op de (voor)school of opvang en er niet voldoende mogelijkheden zijn voor begeleiding. Ook de gespreks­partners van Integrale Vroeghulp (IVH) en de ­JGZ-professionals signaleren deze problemen. De peuterleerplek is niet altijd de juiste plek voor deze peuters. Soms is een plek nodig waar intensievere begeleiding aanwezig is met kleinere groepen en waar meer structuur en zorg wordt geboden. Vaak worden deze kinderen uiteindelijk op een kinder­dienstencentrum (KDC) geplaatst. Soms kan een kind op de peuterleerplek blijven, met hulp van ambulante begeleiding op de peuterleerplek en/of thuis.

Oorzaken van deze achterstanden zijn onbekend, mogelijk spelen achtergrond, schermtijd of early life stress mee.

Niet in alle culturen is het vanzelfsprekend om te praten of te spelen met jonge kinderen die nog niet verbaal zijn. Ook over het maken van oogcontact tussen kinderen en volwassenen kan verschillend worden gedacht. Hulpverleners zijn zich hier niet altijd van bewust, waardoor niet de juiste voorlichting wordt gegeven of voorlichting niet aansluit. Andere genoemde concepten die mogelijk van invloed zijn, zijn ‘virtueel autisme’ en ‘early life stress’. Bij virtueel autisme maken kinderen geen goed contact, omdat ze niet de juiste interactieve sociale ervaringen hebben opgedaan in hun eerste jaren vanwege schermgebruik bij ouder en kind. 3 Kinderen leren hierdoor minder goed hoe ze contact kunnen maken en vertonen kenmerken die ook bij kinderen met autisme vaak gezien worden. Het brein van een kind is tijdens de eerste 1000 dagen vanaf conceptie kwetsbaar en volop in ontwikkeling. Wanneer sprake is van stress in deze periode, noemen we dat early life stress. Deze stress kan bijvoorbeeld ontstaan door het opgroeien in armoede, misbruik, verwaarlozing of disfunctioneren in de gezinssituatie. Stress bij ouders en kind in deze periode heeft invloed op het aanleggen van de stressnetwerken in de hersenen van een kind. Gevolg is dan minder goede zelfregulatie, veerkracht en slechtere executieve functies. 3 Dit heeft ook gevolgen voor de taalontwikkeling. Er zijn geen cijfers hoeveel stress gezinnen in Den Haag ervaren. Wel laten de data van denhaag.incijfers.nl zien dat Laak, Centrum en Escamp hogere achterstandsscores hebben dan de andere stadsdelen, waarbij er ook meer gezinnen wonen met schulden of die niet altijd in hun primaire levensbehoeften kunnen voorzien. Er wordt vaker melding gedaan van misdrijven en overlast en bewoners geven lagere cijfers in enquêtes wanneer gevraagd wordt naar prettig wonen, sociale cohesie, en gevoel van veiligheid. 4

Het percentage peuters met spraak­taal­achterstanden lijkt toe te nemen, het probleem is het grootst in Escamp, Centrum en Laak

Vanaf 1 januari 2016 tot 8 augustus 2022 is bij 36.082 kinderen tussen de 18 maanden en 4 jaar in Den Haag de spraaktaalontwikkeling in het Nederlands één of meerdere keren beoordeeld door de jeugdarts of -verpleegkundige. Bij 15.198 peuters was in deze periode minstens één keer sprake van langzame spraak­taalontwikkeling (STO) in het Nederlands. Tussen 1 januari 2017 en 8 augustus 2022 is bij 17.757 2-jarigen door de jeugdarts beoordeeld of zij zinnen van twee woorden kunnen produceren in hun moedertaal middels het van Wiechen onderzoek. Bij 3.362 2-jarigen lukte dit niet. Langzame spraaktaal­ontwikkeling in het Nederlands en het niet kunnen produceren van zinnetjes wordt vaker gezien bij jongens dan bij meisjes. Figuur 1 toont per stadsdeel het percentage peuters dat een langzame spraaktaalontwikkeling in het Nederlands heeft alsmede het percentage peuters dat op 2-jarige leeftijd geen tweewoordzinnen kan produceren. Laak heeft het grootste percentage peuters met spraaktaalachterstanden. Escamp heeft het grootste absoluut aantal peuters met spraaktaalachterstanden. 

Figuur 2 toont een staafdiagram van het verloop van het percentage peuters met een langzame spraaktaalontwikkeling in het Nederlands over de jaren. Vanaf 2020 is de JGZ-zorg door omstandigheden afgeschaald en zijn alleen peuters op indicatie gezien. Ongeveer 30% van alle Haagse peuters is bereikt door de JGZ. 5 Kinderen waarover iemand (ouder, JGZ, peuterspeelzaal) zorgen had, konden een afspraak krijgen. Deze zorgen hoefden niet alleen over spraaktaalontwikkeling te gaan. Het percentage peuters met spraaktaalachterstand in deze periode ligt erg hoog (tot wel 69%). In de periode 2016-2019 is te zien dat in Laak een stabiel hoog aandeel peuters een spraaktaalachterstand heeft. In Centrum en Escamp is het percentage hoog en lijkt dit verder toe te nemen. In absolute aantallen is het aantal peuters in Den Haag met langzame spraaktaalontwikkeling gelijk gebleven. In de stadsdelen Escamp, Segbroek, Scheveningen, Centrum en Laak is het absoluut aantal peuters met langzame Nederlandse spraaktaalontwikkeling toegenomen. 

Figuur 3 laat het percentage tweejarigen zien dat geen tweewoordzinnen in de moedertaal kan produceren. De figuur laat geen data vanaf 2020 zien, omdat alleen een selectie van kinderen met zorgen is gezien. 5 Van de periode ervoor zijn te weinig data beschikbaar om een trend te kunnen signaleren. Data uit 2017 is niet compleet. In 2018 en 2019 lijkt het beeld over alle stadsdelen samen redelijk stabiel. In absolute aantallen konden in 2018 in Den Haag 896 peuters geen tweewoordzinnen produceren, in 2019 waren dit 998 peuters. Deze absolute stijging werd gezien in Escamp, Segbroek, Scheveningen, Centrum en Laak. 

Volgens de database van denhaag.incijfers.nl is het aantal jeugdigen (0-23 jaar) met een Nederlandse achtergrond vanaf 2016 afgenomen en is het aantal jongeren met een migratieachtergrond toegenomen. Deze toename is te zien in alle stadsdelen, behalve in Centrum. 6 Mogelijk is de toename van het aantal kinderen met een langzame spraaktaalontwikkeling in het Nederlands deels te verklaren door een toename van het aantal kinderen met een migratieachtergrond dat niet opgroeit met Nederlands als moedertaal. 

De gesproken ketenpartners hebben geen cijfers over een mogelijke toename van spraaktaalachterstanden. Ook niet alle gesprekspartners herkennen een toename van spraaktaalachterstanden. Mogelijk kunnen de verschillende ervaringen van de gesprekspartners verklaard worden door hun functie of verschillende werkgebieden. Voor sommige gesprekspartners is het ook lastig om te kunnen onderscheiden of er een daadwerkelijke toename is van spraaktaalachterstanden of dat het aantal aanmeldingen is toegenomen omdat verwijzers alerter zijn geworden op spraaktaalproblemen. 

Ouders weten niet altijd hoe ze de taalontwikkeling van hun kind het beste kunnen stimuleren. Ook lijken ouders niet op de hoogte van mogelijke schadelijke invloeden, zoals schermtijd bij ouder en kind, of een TV die op de achtergrond aanstaat in de woonkamer waar het kind speelt. 7, 8  Sommige ouders hebben andere verwachtingen van wat een peuter zou moeten kunnen op taalgebied, en zien geen probleem wanneer de JGZ aangeeft dat er sprake is van een spraaktaalachterstand.

Uit onderzoek blijkt dat kinderen die opgroeien in een gezin met een lagere sociaaleconomische status een minder rijk taalaanbod ervaren. 1 Verschillende ketenpartners en JGZ-professionals geven aan dat zij een lager sociaaleconomische status en laaggeletterdheid in het gezin zien samengaan met taalproblemen. Deze kinderen lijken minder ervaringen op te doen op sociaal gebied, er zijn vaker weinig boeken of speelgoed aanwezig in huis en ouders kunnen zelf de juiste informatie of instanties niet vinden. Dit kan samengaan met een klein netwerk en minder sociale contacten van ouders. 

Alle ketenpartners en de JGZ-professionals geven aan dat wachtlijsten een groot probleem zijn. Zelfs wanneer tijdig gesignaleerd wordt, zorgt de vertraging in de diagnostiek door de lange wachtlijsten dat een kind niet tijdig op de juiste plek terecht komt. Om deze wachttijd te overbruggen wordt vaak sub­optimale hulp ingezet, wat symptoombestrijding is en de oorzaak van de problemen niet aanpakt. 

Er zijn te weinig logopedisten en speciale peuterleerplekken

Den Haag kampt met een enorm tekort aan logopedisten. De uitstroom de laatste jaren was groot. Hierdoor zijn de wachtlijsten opgelopen tot meer dan een jaar of geldt er zelfs een aannamestop. Kinderen krijgen hierdoor te laat hulp, waardoor het risico toeneemt op gedragsproblemen of problemen op andere ontwikkelingsgebieden als gevolg van de spraaktaalachterstand. Om de diagnose TOS te kunnen onderscheiden van andere oorzaken van een spraaktaalachterstand is eerst behandeling nodig. Wanneer een kind na de wachttijd onderzocht wordt door Kentalis, maar nog geen logopedie heeft gehad, kan nog steeds geen diagnose gesteld worden en kan het kind geen specialistische hulp of onderwijs krijgen. 

Ook de wachtlijsten bij Integrale Vroeghulp, de geestelijke gezondheidszorg en jeugdhulpinstellingen zijn lang. Kinderen krijgen geen tijdige diagnostiek. Wanneer wel duidelijk is wat het kind nodig heeft, ontbreken de mogelijkheden voor die hulp. Er zijn weinig speciaal (peuter)onderwijs plekken of daghulpgroepen en kinderdienstencentra (KDC) plekken. Soms kan dit overbrugd worden door ambulante hulp op de peuterleerplek in te schakelen, maar wanneer dit niet kan of niet toereikend is, dan komt een kind thuis te zitten zonder begeleiding of (peuter)onderwijs.

Er is sprake van vervuiling van wachtlijsten bij instanties die diagnostiek en behandeling verrichten bij kinderen met spraaktaalachter­standen 

Bij jonge kinderen met een spraaktaalachterstand en bijkomende problemen is het niet altijd meteen duidelijk wat de juiste plek voor een kind is. Ouders willen het kind meer tijd gunnen en hopen dat het kind zich op de peuterleerplek snel ontwikkelt. Voor sommige ouders staan de taalproblemen op de voorgrond, waardoor ze niet open staan voor verwijzing naar IVH of de GGZ. Ze komen dan op de wachtlijst voor de logopedist of Kentalis, terwijl de verwijzer denkt dat een andere instantie beter passend is. Wanneer de logopedist of Kentalis dit uiteindelijk ook vaststelt, is kostbare tijd verloren gegaan en wordt een kind op een wachtlijst voor de volgende instantie geplaatst.

Dit verkennende onderzoek via registratiegegevens van de Jeugdgezondheidszorg en interviews met professionals bevestigt de ernst van de problematiek en de noodzaak om hier verder mee aan de slag te gaan. Tevens blijkt uit het onderzoek dat het niet heel eenvoudig zal zijn om de problemen op te lossen. Een tekort aan zorgverleners is niet snel en eenvoudig opgelost. Om spraaktaalachterstanden te voorkomen hebben de gesproken ketenpartners en JGZ-professionals een aantal ideeën aangedragen. Een volgende stap kan zijn om gesprekken met professionals te voeren over concrete preventieve maatregelen en samenwerkingen.

Ook op het gebied van de behandelmogelijkheden hebben ze mogelijke oplossingen aangedragen. Voor de ontwikkeling van het kind is het van groot belang om het kind tijdig op de juiste plek te krijgen. Vroegsignalering heeft hierin een belangrijke rol. Soms is meer tijd of een behandeling nodig om te kunnen ontrafelen wat het probleem precies is. Hiervoor zijn samenwerkingen tussen (jeugd)gezondheidszorg, kinderopvang, onderwijs en jeugdhulp belangrijk. Verwijzing voor verdere diagnostiek of behandeling dient doelmatig te gebeuren. Door vervuiling van wachtlijsten gaat kostbare tijd verloren en krijgt een kind niet tijdig de juiste hulp. Voor verwijzers dient duidelijk te zijn welke problematiek waar hoort, of welke specialisaties bepaalde hulpverleners hebben. Duidelijke verwijsafspraken zijn nodig, die ook gecommuniceerd worden naar ouders. Een centraal multidisciplinair team kan uitkomst bieden wanneer niet duidelijk is waar het kind naartoe verwezen dient te worden.

Ondertussen is de spraaktaalontwikkeling opgenomen in de Kindmonitor: vanaf oktober 2022 registreren de JGZ-professionals in Den Haag een jaar de spraaktaal­ontwikkeling van de peuters. Ook schermtijd wordt hierin meegenomen. Onderwerpen uit de Kindmonitor worden elke paar jaar herhaald, waardoor op termijn een eventuele trend zichtbaar zal zijn. De problematiek die uit het onderzoek naar voren komt, speelt zich niet alleen af in Den Haag. Op een nationaal congres over ontwikkelingsachterstanden bleek dat veel deelnemers (jeugd- en kinderartsen en -verpleegkundigen) zich zorgen maken over spraaktaal- en algehele ontwikkelingsachterstanden en over de vele wachtlijsten. Zelfs op een Europees congres naar schoolgezondheid werd dit probleem genoemd. Hier liggen kansen voor samenwerkingen om dit probleem verder te onderzoeken en aan te pakken.

Aan dit onderzoek is bijgedragen door: Robine Maat, ten tijde van het onderzoek epidemiologisch onderzoeker, GGD Haaglanden; Yara Smit, Jeugdarts KNMG CJG Den Haag en Epidemioloog GGD Haaglanden; Yvonne Turfboer Krom, arts Maatschappij & Gezondheid, CJG Den Haag; Marjan Hijma, Manager JGZ, Gemeente Den Haag; Romeo Egbeama, BI Analist, Gemeente Den Haag; Niels Gerrits, epidemiologisch onderzoeker, GGD Haaglanden.

Speciale dank gaat uit naar de gesprekspartners, die naast de gesprekken ook de tijd hebben genomen het artikel ter goedkeuring te lezen. Ook de input van de vele jeugdgezondheidszorgprofessionals van CJG Den Haag is zeer waardevol geweest.