Wie aan provinciaal beleid denkt, denkt al gauw aan grote thema’s als ruimtelijke ordening, natuur, landbouw, economie en mobiliteit. Geen thema’s waarin de individuele burger centraal staat. Het lag dan ook lange tijd niet voor de hand dat de provincie zich zou gaan bezighouden met de gezondheid van die burger. Maar een aantal jaar geleden kwam daar verandering in. ‘In 2020 startten wij het ontwikkelprogramma Gezond en Veilig’, zegt programmamanager Irene Voskamp van de provincie Zuid-Holland. ‘Daar waren verschillende redenen voor. Eén daarvan was de zorgwekkende gezondheidssituatie in onze provincie. We scoren niet alleen slecht als het gaat om de gezonde levensverwachting, maar ook de gezondheidsverschillen tussen de inwoners zijn groot. 1 Zo wordt men in Rotterdam gemiddeld 62 jaar, terwijl dat in Wassenaar gemiddeld 70,4 jaar is (figuur 1). Dat heeft tal van oorzaken, onder andere op het gebied van de leefomgeving. Vooral door die link met de ruimtelijke thema’s voelden we ons als provincie aangesproken. Daarom wilden we graag onderzoeken wat we aan deze situatie konden doen.’

Een andere reden voor de provincie om gezondheid op de kaart te zetten, was de aankondiging van de nieuwe Omgevingswet. Deze wet, die op 1 januari 2024 in werking treedt, bundelt en vereenvoudigt de bestaande wetten en regels op het gebied van de fysieke leefomgeving. Daarbij stelt de wet een aantal maatschappelijke doelen. Eén daarvan is het bereiken en in stand houden van een veilige en gezonde leefomgeving. Ook staat in de wet dat de overheid bij de toedeling van functies aan locaties altijd rekening moet houden met de bescherming van de gezondheid. 2 Dit betekent dat de provincies gezondheid een plek moeten geven in hun omgevingsvisie en dat ze daarbij de samenhang moeten zoeken met onder meer ruimte, milieu en infrastructuur.

Irene Voskamp: ‘Als provincie hebben we altijd al de wettelijke verplichting om de gezondheid van onze inwoners te beschermen tegen bijvoorbeeld schadelijke stoffen of geluidshinder. Daarvoor gelden duidelijke normen en grenswaarden, die we handhaven. Maar door de komst van de nieuwe Omgevingswet worden we gestimuleerd om ons gezondheidsbeleid te verbreden en werk te maken van een leefomgeving die de gezondheid van mensen niet alleen beschermt, maar ook bevordert. Daarvoor red je het niet alleen met normen en regels, maar heb je ook andere interventies nodig. In ons ontwikkelprogramma zijn we op zoek gegaan naar mogelijkheden daarvoor.’

Het ontwikkelprogramma begon met het formuleren van een visie en een perspectief: wat verstaan we eigenlijk onder een gezonde leefomgeving en waar willen we uiteindelijk naartoe? ‘Lange tijd werd gezondheid gezien als de afwezigheid van ziektes’, zegt Voskamp. ‘Een gezonde leefomgeving was dan ook een omgeving die bescherming bood tegen die ziektes, bijvoorbeeld door milieuvervuiling tegen te gaan. Maar tegenwoordig gaan we uit van het begrip ‘positieve gezondheid’. Dit betekent dat we willen bijdragen aan het vermogen van mensen om met de sociale, fysieke en emotionele uitdagingen van het leven om te gaan. 3 Daarnaast hanteren we de RIVM-definitie van een gezonde leefomgeving. Volgens die definitie is dit een omgeving die uitnodigt tot gezond gedrag, die als prettig wordt ervaren en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is.’ 4

Concreet houdt dit in dat er bijvoorbeeld aantrekkelijke wandel- en fietspaden zijn en sport- en speelplekken voor iedereen. Dat er plekken zijn waar mensen elkaar kunnen ontmoeten en een breed aanbod van toegankelijke publieke voorzieningen. Ook houdt het in dat er voldoende natuur en water is, dat de woningen gezond en duurzaam zijn, en dat er aandacht is voor klimaatadaptatie. En natuurlijk moet de omgeving schoon en veilig zijn, met een goede milieukwaliteit.

‘Als je dit nog iets verder doortrekt, dan bereik je het ideaal van de blue zone’, aldus Voskamp. ‘blue zones zijn gebieden waar mensen gemiddeld langer en gezonder leven dan op andere plekken. Er zijn er op dit moment 5, onder andere in Japan, Italië en Costa Rica. Dat de mensen er zo lang leven heeft onder andere te maken met de natuurlijke omgeving, fysieke activiteiten, gezonde voeding, sterke familiebanden en zingeving. Of je dat ideaal in Zuid-Holland kunt bereiken, is natuurlijk maar de vraag. Maar veel van onze partners vinden de blue zone een aantrekkelijk perspectief. Daarom hebben we deze droom omarmd als verbindende stip op de horizon.’

Toen de bovenstaande uitgangspunten duidelijk waren, was de volgende stap in het ontwikkelprogramma om te kijken hoe de provincie daaraan kan bijdragen. Voskamp: ‘We besloten om daarvoor zo veel mogelijk aan te sluiten bij de bestaande provinciale opgaven, bijvoorbeeld op het gebied van natuur, milieu, bouw en stedelijke ontwikkeling. Dat doen we onder meer door het onderwerp te agenderen bij programma’s die al gaande zijn en daar de expertise voor aan te leveren. We geloven daarbij in het principe 1+1=3: door verschillende thema’s te verbinden, bereik je op alle vlakken meer resultaat.’

Een voorbeeld is het programma Toekomstbestendig Bouwen: ‘In dit programma werd al aan de bouwsector en overheden gevraagd om rekening te houden met duurzaamheidsthema’s als energieneutraal bouwen, klimaatadaptatie en circulariteit. Wij voegen daar nu het thema gezondheid aan toe, leveren kennis over gezonde woningbouw en leggen contacten met gezondheidsexperts die hierover willen meedenken. Hierdoor hopen we te komen tot woningen die niet alleen duurzaam zijn, maar ook de gezondheid bevorderen. Bijvoorbeeld doordat er voldoende ventilatie is, gezonde materialen worden gebruikt en er door licht en kleurgebruik een prettige atmosfeer is.’

Daarnaast heeft de provincie, gekoppeld aan de bestaande opgaven, ook een aantal nieuwe projecten geïnitieerd waarin gezondheid centraal staat. Daarbij gaat het onder meer om projecten rond groene steden, natuurrijke schoolpleinen, gezond voedsel, groene en gezonde bedrijventerreinen en een gezonde inrichting van wijken. In alle projecten wordt samengewerkt met verschillende partijen, zoals gemeenten, GGD’en, waterschappen, kennisinstellingen, natuurorganisaties en ondernemers. Samen vormen ze coalities die zich sterk maken om de gestelde doelen te realiseren.

Voskamp: ‘We hebben gemerkt dat veel organisaties kennis en energie hebben om de leefomgeving gezonder te maken. Maar ze weten elkaar lang niet altijd te vinden. Daardoor wordt het wiel soms meerdere keren uitgevonden, blijven projecten klein of krijgen succesvolle pilots geen vervolg. Wij zien het als onze taak om die partijen bij elkaar te brengen, kennisuitwisseling te stimuleren, nieuwe ideeën aan te jagen en plannen te versterken door bijvoorbeeld financiële ondersteuning, menskracht of praktische hulpmiddelen aan te bieden. Dat zie je terug in onze projecten en in de netwerken die inmiddels zijn ontstaan.’

Een van die projecten is de samenwerkingsagenda van de provincie met de 4 GGD’en in Zuid-Holland: Haaglanden, Hollands Midden, Rotterdam-Rijnmond en Zuid-Holland-Zuid. Floor van Oort, manager van de afdeling Leefomgeving van GGD Haaglanden, is nauw bij dit project betrokken: ‘De 4 GGD’en in Zuid-Holland hebben veel kennis over een gezonde leefomgeving. Die kennis is belangrijk voor de gemeenten, die medeverantwoordelijk zijn voor het verbeteren van de leefomgeving. Maar de kennis bereikt de gemeenten niet altijd. Daarom is deze samenwerkingsagenda erop gericht om alle kennis die bij de provincie, GGD’en en gemeenten aanwezig is, bij elkaar te brengen, verder te ontwikkelen en actief met elkaar te delen. Daarmee hopen we de gemeenten te ondersteunen om gezondheid een plek te geven in hun omgevingsbeleid en in de praktijk met die opgave aan de slag te gaan.’

Om dit doel te bereiken hebben de GGD’en samen met de provincie een werkagenda opgesteld met verschillende activiteiten. Zo is er een bestuurlijke bijeenkomst gehouden voor wethouders in het fysieke en sociale domein, waarin de gezonde leefomgeving op de kaart is gezet. Ook zijn er trainingen gegeven aan gemeenteambtenaren over onder meer positieve gezondheid, de Omgevingswet en hittestress. Daarnaast hebben de GGD’en samen met het Institute for Positive Health een toolkit ontwikkeld voor de inrichting van gezonde, nieuwe wijken. 5 En ze hebben meegewerkt aan de Healthy Society kaart, een kennisplatform van provincie, universiteiten en gemeenten rond het thema gezonde leefomgeving. 6

‘De provincie en de GGD’en hebben een gemeenschappelijke taak’, zegt Van Oort. ‘Namelijk zorgdragen voor een gezonde leefomgeving. Daarin kunnen we elkaar versterken. We willen deze samenwerking dan ook structureel gaan vormgeven, want we merken dat die echt waardevol is. In de eerste plaats omdat we zo meer kennis delen en concrete producten ontwikkelen. Maar ook omdat ambtenaren van verschillende gemeenten en uit verschillende domeinen elkaar hierdoor leren kennen, waardoor ze elkaar ook voor andere projecten makkelijker weten te vinden.’

Het ontwikkelprogramma Gezond en Veilig loopt inmiddels 3 jaar. Irene Voskamp kijkt er tevreden op terug: ‘De projecten lopen allemaal goed en er zijn veel enthousiaste partners aangehaakt. Daarnaast is het thema gezondheid opgenomen in alle onderdelen van het provinciale coalitieakkoord, dat in juni 2023 is gesloten. Dit toont aan dat het bewustzijn is gegroeid dat het bevorderen van de gezondheid een essentieel onderdeel is van de opgaven waar de provincie voor staat. Daar ben ik blij mee, want gezondheidsbevordering is iets van de lange adem en daarvoor is een structurele verankering nodig.’

Ook Floor van Oort is enthousiast: ‘Bij de GGD werken we er al jaren aan om een gezondere leefomgeving te creëren en gezondheidsverschillen te verkleinen. Maar dat lukt alleen als je de krachten en de kennis bundelt. De provincie heeft het voor elkaar gekregen om alle relevante partijen samen te brengen en krachtige coalities te bouwen. Ook heeft zij veel thema’s geagendeerd. Dat is echt heel knap en uiterst zinvol. Want we moeten alle zeilen bijzetten om de gezondheid in Zuid-Holland te verbeteren en een zorginfarct te voorkomen.’

De tweede voortgangsrapportage beschrijft wat er tot nu toe in het ontwikkelprogramma Gezond en Veilig Zuid-Holland is gebeurd. Deze rapportage en andere informatie over het provinciale gezondheidsbeleid is te vinden op www.zuid-holland.nl/onderwerpen/gezonde-veilige-leefomgeving.