In de symposia van het team GIA van GGD Haaglanden is het uitlichten van onderzoek altijd een belangrijk element. Dat onderzoek wordt dit keer ingeleid door GGD-epidemioloog Niels Gerrits. Hij omschrijft geweld in afhankelijkheidsrelaties (GIA) als een parapluterm voor allerlei vormen van fysiek en psychisch geweld in de huiselijke kring en het netwerk van het slachtoffer. Uit cijfers van het CBS uit 2024 blijkt dat 9% van de Nederlanders van 16 jaar en ouder in het afgelopen jaar slachtoffer is geweest van GIA. Bij 7% was dit geweld structureel. 6

‘Ik vind dit forse cijfers’, aldus Gerrits, ‘en ze zijn al jaren gelijk. Daarom vind ik het des te opvallender dat er pas sinds 2007 een wettelijk verbod is om geweld tegen kinderen te gebruiken. En dat er pas in 2009 een landelijke aanpak voor huiselijk geweld is geformuleerd en hiervoor een meldpunt is opgericht (Veilig Thuis).’ Bij de evaluatie van die aanpak in 2020 bleek dat er in 25% van de onderzochte gezinnen sprake was van intieme terreur en dwingende controle. 7 Ook bleek dat bij intieme terreur de dader bijna altijd een man was, vrouw en kinderen voortdurend in angst leefden, het geweld vaak ernstig en willekeurig was, maar hiervan weinig meldingen terechtkwamen bij Veilig Thuis en de politie.

Niet alle intieme terreur leidt tot femicide. Maar femicide wordt wel vaak door intieme terreur voorafgegaan. Daarom is het vroegtijdig herkennen van signalen hiervan (de zogenoemde rode vlaggen) zo belangrijk. Studenten van de Universiteit Utrecht deden daar onderzoek naar in opdracht van GGD Haaglanden. 8 Linde Berger vertelt daar tijdens het symposium over: ‘We hebben voor dit onderzoek interviews gehouden met (zorg)professionals die vanuit verschillende organisaties (zoals Veilig Thuis, Arosa en Blijf Groep) betrokken zijn bij huiselijk geweld tegen vrouwen. Uit deze interviews blijkt dat de respondenten de voorstadia van femicide wel herkennen, maar dat de term ‘femicide’ binnen hun organisaties weinig wordt gebruikt. Soms is dat een bewuste keuze – omdat ze de term te polariserend vinden – en soms is de term te weinig bekend. Wij vinden dit opvallend en zorgelijk, want het bestrijden van femicide begint met het benoemen en herkennen ervan.’

Het onderzoek richtte zich ook op de risico-inventarisatie-instrumenten die (zorg)professionals gebruiken om voorstadia van femicide op te sporen. Er blijken een aantal instrumenten in omloop te zijn, maar deze worden niet door elke organisatie gebruikt. Ook richten ze zich slechts op een deel van de voorstadia, terwijl een allesomvattend instrument ontbreekt. Daarnaast laat het onderzoek zien dat de instrumenten (vragenlijsten) niet altijd worden gebruikt wanneer dat wel zou moeten. Of ze worden niet goed of te laat ingevuld. Bovendien worden situaties of vragen soms verschillend geïnterpreteerd, waardoor signalen toch niet aan het licht komen. ‘Helaas is dit een bekend verhaal’, reageert Niels Gerrits hierop. ‘We horen vaker dat vragenlijsten niet goed werkbaar zijn, omdat ze bijvoorbeeld te uitgebreid, te subjectief of te zwart-wit zijn, of lastig zijn om in te vullen. Het is lang zoeken om tot de beste vorm van risicotaxatie te komen. Maar het is wel belangrijk om de juiste informatie boven water te krijgen, dus we moeten hieraan blijven werken.’

Werk is er ook aan de winkel als het gaat om de rol van mannen, aldus Bas Zwiers, de volgende spreker op het symposium. Hij is van Emancipator, een organisatie die met jongens en mannen werkt aan emancipatie en gendergelijkheid. ‘Femicide wordt vaak gezien als een vrouwenprobleem (‘zij had zich beter moeten verdedigen’, ‘zij had hulp moeten zoeken’, ‘zij had bij hem weg moeten gaan’). Maar 95% van de daders is man. In de media wordt dat vaak niet expliciet vermeld. Dan gaat het over een ‘drama in huiselijke kring’ of een ‘dode vrouw gevonden in een woning’. En ook onder professionals merk ik dat zij het soms moeilijk vinden om te benoemen dat de daders meestal mannen zijn. Misschien omdat het dan heel dichtbij komt: die dader kan dus ook jouw buurman zijn. Maar als we dit niet benoemen, kunnen we het probleem niet aanpakken. Want het is de man die zal moeten veranderen.’

‘Als je femicide wilt voorkomen, moet je beginnen bij de onderste lagen van de piramide van geweld’, betoogt Zwiers. ‘Want dat is de fase waarin je nog echt iets kunt veranderen. Daarom gaan we hierover met jongens en mannen in gesprek. Daarbij maken we het zo persoonlijk mogelijk, bijvoorbeeld door te vragen wat ze hun zus zouden aanraden als die lid wil worden van hun studentenvereniging. Dan merk je dat ze zo 10 adviezen hebben om hun zus tegen ongewenst gedrag te beschermen. Hieruit blijkt dat ze heel goed weten welk gedrag er speelt. De volgende vraag is wat ze hier vandaag nog aan zouden kunnen veranderen. Dan zie je dat ze zich ineens realiseren dat ze zelf wat aan dat gedrag kunnen doen. En dat ze daarmee niet alleen hun zusje beschermen, maar ook alle andere vrouwen.’

Zwiers pleit ervoor dat mannen elkaar vaker aanspreken op seksueel getinte opmerkingen en grappen: ‘Dat is eng en kwetsbaar, want de kans bestaat dat je uitgelachen of uitgesloten wordt. Maar als we dit blijven tolereren, wordt het van kwaad tot erger. Dat laat de geweldspiramide goed zien. In mijn ervaring willen veel mannen hun gedrag best veranderen, maar weten ze soms simpelweg niet hoe. En dat is niet zo gek, want ze hebben nooit anders geleerd dan dat ze stoer, dominant en competitief moeten zijn. Daarom is het belangrijk om zo vroeg mogelijk de mannelijkheidsnormen te doorbreken. Dat kan al op de basisschool door een rijmpje als ‘meisjes plagen, kusjes vragen’ niet normaal te vinden, maar kinderen alternatieven te bieden.’

Scholieren zijn ook de doelgroep waar Sarah Kreuze, de vierde spreker, zich op richt. Zij gaat vanuit Centrum 16·22 scholen langs om met jongens en meisjes te praten over seks, relaties en grensoverschrijdend gedrag. Daarbij loopt ze vaak tegen muren op: ‘Jongeren willen het woord ‘seks’ niet horen, komen niet opdagen bij de lessen en gaan het gesprek niet aan. En zelfs als ik het woord ‘seks’ niet noem, maar alleen praat over relaties, doen ze de deur vaak dicht. Dat is zorgelijk, want als je het hier al niet over kunt hebben, kun je het ook niet hebben over grenzen. Daar komt bij dat ze de meeste informatie van het internet halen, waar heel veel onzin wordt verteld en ‘ongezond’ seksueel gedrag zelfs wordt gepropageerd. Daarom zou objectieve seksuele voorlichting op scholen wat mij betreft verplicht moeten zijn.’

Kreuze merkt ook dat er soms een kloof gaapt tussen professionals en jongeren: ‘Sommige professionals denken dat jongeren precies weten wat wel en niet normaal is in relaties en seks. Maar dat is nou juist het probleem. Ik hoor bijvoorbeeld regelmatig dat meisjes toxische relaties wel sexy vinden. Dat ze het leuk vinden als hun vriendje elk moment wil weten waar ze zijn. Natuurlijk kan dat soms best leuk en handig zijn, zeker als je verliefd bent. Maar wat als dit gedrag overgaat in dwangmatige controle? Weten de meisjes dan dat dit niet normaal is en trekken ze op tijd aan de bel? Ik ben bang van niet.’

Daarom benadrukt ook Kreuze het belang van veel praten met jongeren. ‘Maak die gesprekken zo persoonlijk mogelijk’, zegt ze, ‘en neem desnoods de jongens en meisjes apart.’ Ze snapt ook dat dat gesprek niet altijd makkelijk is. Daarom sluit ze samen met Zwiers haar verhaal af met enkele tips voor professionals die met jongeren werken:

• Verwijs jongeren die om hulp vragen naar het Jongeren Informatie Punt (JIP). Dat is heel laagdrempelig en de website sluit goed aan bij de leefwereld van jongeren.
• Wees je ervan bewust dat je zelf een rolmodel bent. Accepteer daarom geen grensoverschrijdend gedrag en normaliseer dit niet.
• Vertel dat je zelf ook wel eens onzeker bent over bijvoorbeeld je lichaam of relatie. Of dat je het vroeger als scholier ook allemaal niet zo goed wist. Dat verlaagt de drempel voor scholieren om naar je toe te komen met hun eigen onzekerheden.
• Zorg dat er op school een docent of jongerenwerker is, waar scholieren altijd terechtkunnen met vragen op dit gebied.
• Bekijk de TED-talk ‘A call to men’ van Tony Porter, waarin hij beeldend duidelijk maakt wat het verband is tussen de ‘man box’ en seksueel geweld. En waarom het belangrijk is om de mannelijkheidsnormen te doorbreken.