De Haagsche Praat is een interne traditie van en voor professionals van GGD Haaglanden, met als doel deskundigheidsbevordering en kennisuitwisseling. Zo leidt dagvoorzitter Marion Suijker, Productgroepmanager en plaatsvervangend directeur bij GGD Haaglanden, de middag in.

Op een erg warme 13 juni 2023 vond een wel heel bijzondere editie plaats. Niet alleen waren dit keer ook externen uitgenodigd om fysiek of online deel te nemen. Naast GGD Haaglanden, die ten aanzien van ongedocumenteerden een belangrijke vangnetfunctie vervult, waren ook de JWS (Johannes Wier Stichting) en stichting OKIA betrokken bij de organisatie (zie kader). De Praat was tevens op een bijzondere locatie. In buurthuis De Mussen in de Haagse Schilderswijk, het oudste buurthuis van Nederland, kwamen ongeveer 80 mensen vanuit Den Haag en ver daarbuiten bijeen om het met elkaar te hebben over de zorg voor ongedocumenteerden.

Hoe organiseren we die zorg samen zo goed mogelijk? En hoe bereik je deze heterogene groep van onder andere arbeidsmigranten, vluchtelingen, uitgeprocedeerde asielzoekers en nieuwkomers zonder papieren, die liever onder de radar blijven?

Deze Haagsche Praat bood tot slot, maar niet in de laatste plaats, gelegenheid om Alette Broekens in het zonnetje te zetten. Vanwege haar pensioen stopt ze bij GGD Haaglanden als Adviseur Sociaal Medische basiszorg en neemt ze afscheid van het netwerk rondom de zorg voor ongedocumenteerden. Maar als bestuurslid van de Johannes Wier Stichting gaat ze voorlopig nog door. Er valt namelijk nog veel winst te behalen voor deze kwetsbare doelgroep.

Interview met Alette Broekens

Richard Starmans is bestuurslid bij JWS en 25 jaar lang huisarts geweest in de Schilderswijk en Transvaal. Onverzekerden en daklozen konden in zijn praktijk terecht. Vandaag bekleedt hij de rol van co-presentator en interviewt hij vanuit zijn eigen praktijkervaring en achtergrond een aantal sprekers. Alette krijgt van hem als eerste het woord en zij trapt af door toe te lichten dat in de titel van de bijeenkomst een relevant taalgrapje verstopt zit. De ‘ch’ tussen haakjes in Haags(ch)e Praat verwijst namelijk naar ‘sche’, het interne scholingsprogramma waar de Haagsche Praat onderdeel van is. Zonder de ‘ch’ refereert Haagse echter naar de politiek, waar de beladenheid van het onderwerp ongedocumenteerden evident is.

Rechtvaardigheid staat voor Alette hoog in het vaandel. En die is in het gedrang bij mensen zonder geldige verblijfspapieren. Alette: ‘Er is nog veel onrechtvaardigheid. Ten tijde van corona was het wel mogelijk dat ongedocumenteerden in de maatschappelijke opvang terecht konden. Maar normaal gesproken hebben gemeenten het over niet-rechthebbenden. Die opdeling in rechthebbend en niet-rechthebbend stuit me tegen de borst. Persoonlijk vind ik niet-rechthebbend dan ook een verschrikkelijke term. Het zijn namelijk mensen die hier wonen, werken, en bovenal ondersteunend zijn aan de Nederlandse economie. De term niet-rechthebbend geeft de indruk dat het profiteurs zijn die misbruik maken van het systeem. Terwijl ik dat in de praktijk juist niet zie. Mensen die bovendien vanuit mensenrechtenperspectief recht hebben op goede gezondheid.’

In de 2030 visie van GGD Haaglanden is één van de ambities het creëren van een veilig vangnet voor waar dat ontbreekt of nog niet goed is geregeld. Daar valt ook het krijgen van de juiste zorg onder, op het juiste moment. Tegelijkertijd kampen we met een tekort aan huisartsen en tandartsen. Onderzoek van Dokters van de Wereld laat bijvoorbeeld zien dat sommige ongedocumenteerden zonder resultaat bij wel 7 verschillende huisartsen proberen binnen te komen. Gelukkig is er in Den Haag wel een vangnet van straatdokters en -verpleegkundigen met ondersteuning door verschillende organisaties.

Ook op andere met gezondheid samenhangende gebieden zoals Wmo-voorzieningen, opvang, huisvesting en scholing, gaat het moeizaam, vindt Alette. ‘Er kan zoveel niet. Waarom kijken we niet meer naar wat wél mogelijk is? Gelukkig zijn er ook positieve voorbeelden. Het Centrum Seksuele Gezondheid (CSG) van GGD Haaglanden en de Haagse Hogeschool zoeken bijvoorbeeld naar manieren om de toegang tot bevolkingsonderzoeken (kankerscreening) voor deze groep te verbeteren. Normaal gesproken worden zij hiervoor niet uitgenodigd.’

Alette besluit met haar wensdroom: ‘Al jaren buigen GGD en talloze betrokken tandartsen, straatdokters, straatverpleegkundigen, apotheken, verloskundigen, ziekenhuizen en zoveel meer organisaties die zich bezighouden met de doelgroep, zich over de vraag: hoe kunnen we met zijn allen de problematiek die in de wet niet is geregeld, wel goed opvangen? Dat doet dit brede netwerk in Den Haag middels het Medisch Overleg Ongedocumenteerden (MOOD). Ik hoop alleen dat dit goedlopende overleg vaker dan 2 keer per jaar mag plaatsvinden.’

Keynote speaker Veelke Derckx

De tweede spreker deze middag is Veelke Derckx. Veelke is gezondheidsjurist en voorzitter van stichting Lampion, het landelijke informatie- en adviespunt over gezondheidszorg aan mensen zonder verblijfspapieren (ongedocumenteerde migranten) in Nederland. Zij promoveerde op het onderwerp Recht op zorg voor de gezondheid van onrechtmatig verblijvende vreemdelingen in Nederland. 1

Met de juridische termen ‘onrechtmatig verblijvend’ en ‘vreemdelingen’ wordt de groep mensen bedoeld zonder geldige verblijfspapieren. Vroeger werd daarvoor ook wel de term ‘illegalen’ gebruikt. Omdat onrechtmatig verblijf niet strafbaar is, hanteren we nu liever de omschrijving ‘ongedocumenteerden’. Daaronder vallen mensen die zonder geldige papieren Nederland zijn binnengekomen, mensen die ons land wel legaal zijn binnengekomen, maar waarvan het verblijfsrecht is verstreken en uitgeprocedeerde asielzoekers. Volgens een schatting uit 2020 gaat het in Nederland om zo’n 23.000 tot 58.000 ongedocumenteerden, een groot voetbalstadion vol.

Met de gezondheid van deze groep gaat het over het algemeen niet goed. Ook geldt vaak dat hoe langer zij in het gastland verblijven, hoe verder de gezondheid achteruitgaat: het ‘healthy migrant effect’. Dat komt doordat er veel factoren zijn die een negatieve invloed hebben op hun gezondheid. Denk aan sociale isolatie, uitbuiting, verminderde toegang tot zorg en dakloosheid (figuur 1).

Iedereen heeft recht op gezondheid
De overheid heeft als plicht om ieders gezondheid te respecteren, beschermen en bevorderen. Dat staat onder andere in artikel 12 van het Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele rechten. Dat betekent dat gezondheidszorg voor iedereen beschikbaar, toegankelijk, acceptabel en van goede kwaliteit moet zijn.

Maar dat betekent ook dat de overheid ervoor moet zorgen dat voorwaarden voor gezondheid worden geschapen, zoals een gezonde leefomgeving en een dak boven het hoofd. Tegelijkertijd hebben ongedocumenteerden geen recht op maatschappelijk opvang volgens de Wmo of bijstand volgens de Participatie­wet. Je zou kunnen zeggen dat het ontzeggen van dergelijke basisvoorzieningen om de gezondheid te bevorderen, haaks staat op het recht op gezondheid. Toch is de Koppelingswet niet in strijd met internationale discriminatieverboden en zijn uitzonderingen op de Koppelingswet mogelijk. Al wordt daar zelfs in schrijnende gevallen door de rechter meestal niet van afgeweken.

In Nederland hebben ongedocumenteerden recht op medisch noodzakelijke zorg. De commissie Klazinga heeft in het rapport Arts en Vreemdeling vastgesteld wat medisch noodzakelijk is: ‘Zorg die volgens professionele richtlijnen of standaarden geïndiceerd is en die doeltreffend, doelmatig en patiëntgericht wordt verleend en is afgestemd op de reële behoefte van de patiënt.’ Ondanks deze heldere norm wordt het begrip in de praktijk verschillend uitgelegd. Als zorgverleners hebben vastgesteld dat zorg medisch noodzakelijk is, kunnen zij volgens de Regeling onverzekerbare vreemdelingen een bijdrage vragen voor geleverde zorg die valt onder het basispakket van de Zorgverzekeringswet of onder de aanspraken van de Wet langdurige zorg. Zorgverleners kunnen op de website van het CAK checken welke regeling van toepassing is. 2

Er bestaan veel barrières die de toegang tot zorg belemmeren. Deze zijn onder te verdelen in:

1. Barrières die voortvloeien uit het systeem

• Ongedocumenteerde heeft geen eigen verzekeringsaanspraak en is afhankelijk van de zorgverlener voor het wel of niet krijgen van zorg
• Verantwoordelijkheid overheid afgewenteld op zorgverleners
• Niet alle kosten worden vergoed en administratieve rompslomp, wat een reden voor de zorgverlener kan zijn om ervan af te zien
• Ontmoedigen illegaal verblijf lijkt belangrijker te worden geacht dan gezondheid

2. Barrières vanuit overheidsbeleid

• Onvoldoende zicht op de toegang tot zorg; wordt vanuit overheidswege weinig onderzoek naar gedaan
• Onvoldoende voorlichting en informatie over ‘aanspraak’ op zorg
• Het niet vergoeden van niet-medisch noodzakelijke zorg die later medisch noodzakelijk kan worden (bijv. preventie en mondzorg)
• Tolkenvergoeding afgeschaft in 2012 (sinds 1 januari 2022 ggz wel vergoed)

3. Barrières aan de kant van de zorgverleners

• Onbekendheid met de regeling
• ID-plicht balie
• Vragen soms vooruitbetaling
• Uiteenlopende interpretaties van ‘medisch noodzakelijke zorg’
• Zorgverleners komen in spagaat: instelling vindt ongedocumenteerden te duur/lastig
• Taalbarrière, culturele verschillen
• Administratieve lasten terwijl het al zo druk is
• Groep onverzekerden wordt steeds groter

4. Barrières aan de kant van de ongedocumenteerde

• Uitstelgedrag (angst, schaamte)
• Onbekendheid met hun rechten/ de regeling
• Reiskosten
• (Angst voor) kosten zorg
• Het gevoel van gebrek aan zorg en medeleven van de kant van de medische dienst en de gezondheidszorg (Hintjens e.a.) 3
  
• Niet geregistreerd willen staan uit angst te worden opgepakt (‘state of deportability’)
• Kwetsbaarheid staat zelfredzaamheid in de weg

Veelke sluit af met een aantal aangrijpingspunten om deze barrières te slechten. Zo helpt het om zowel bij zorgverleners als ongedocumenteerden de bekendheid over de rechten en regelingen te vergroten. En is het van belang om te herformuleren wat medisch noodzakelijk is voor kinderen, zodat zij een betere toekomst tegemoet gaan. Ook heel belangrijk is het garanderen van een ‘firewall’ tussen vreemdelingenrecht en gezondheidszorg. Zo neem je de angst weg om aangegeven te worden bij het vragen van zorg. Maar vooral: actie blijven ondernemen, want als niemand iets doet, verandert er niets.

Interview met Marjan Zwart

Eigenlijk zou Trudy Wijnia hier staan, maar zij kon helaas op het laatste moment niet meer. Gelukkig kon Marjan Zwart haar naaste collega vervangen. Marjan werkt nog maar kort als straatverpleegkundige bij HWW Zorg (Haagse Wijk- en Woonzorg), maar heeft desalniettemin veel ervaring met de doelgroep. Richard stelt haar dezelfde vraag die hij eerder aan Alette stelde: ‘Waar loop jij tegenaan vanuit jouw perspectief?’. Marjan: ‘Ik sluit me aan bij de obstakels die al door de vorige sprekers zijn genoemd. Praktisch gezien hebben wij vooral te maken met het tekort aan (straat)dokters waar wij de mensen naartoe kunnen verwijzen. Hoewel alle huisartsen verplicht zijn om die zorg te leveren, vindt een deel het te ingewikkeld. Niet alleen vanwege de administratieve rompslomp, maar ook omdat de zorg zelf heel complex is. Je hebt vaak te maken met een taalbarrière, ze komen vaak niet uit zichzelf en verdwijnen na een consult vaak weer van de radar. Terwijl een vervolg vaak noodzakelijk is. Dat maakt vaak dat we in samenwerking met bijvoorbeeld Streetlevel van het Leger des Heils en andere organisaties, constant en actief op zoek moeten naar deze mensen.’

Marjan illustreert de praktijk aan de hand van een voorbeeld van een ongedocumenteerde man met ernstig opgezwollen benen, die daarvoor uiteindelijk in het ziekenhuis terechtkwam. Met een recept voor antibiotica vertrok hij weer. Daarmee waren een hoop lastige en dure hobbels genomen. Maar vervolgens verdween hij toch van de radar, terwijl het belangrijk was om te weten hoe het met zijn been en de kuur verliep. Toen hij na een aantal dagen weer was gesignaleerd, bleek dat hij met zijn recept bij een niet-gecontracteerde apotheek terecht was gekomen, waar hij de antibioticakuur niet kon betalen. De antibiotica kreeg hij alsnog, maar dat kon complicaties niet voorkomen. Een nieuwe opname in het ziekenhuis bleek nodig. En waar hij na zijn ontslag naartoe kon...?

Dit voorbeeld illustreert hoe uitdagend het opsporen, vervolgen en monitoren van deze doelgroep voor straatverpleegkundigen is. Bovendien vinden onge­documenteerden hun eigen problemen vaak niet belangrijk genoeg, omdat ze veel andere zorgen aan het hoofd hebben. Ze trekken daarom meestal niet zelf, of veel te laat pas aan de bel.

Marjan wenst dat er voor iedere dakloze, gedocumenteerd of niet, een plek is waar hij even kan uitrusten en schuilen. Niet alleen in de winter, maar ook in de zomer. En zonder al te veel voorwaarden. Dat voorkomt de schrijnende ‘portiekproblematiek’ en maakt tegelijkertijd dat ze makkelijker te traceren zijn. Ook pleit ze tot slot voor het inzetten op preventie. De tandartszorg zou veel toegankelijker moeten zijn, want mondproblemen komen heel veel voor.

Keynote speaker Marijke Bijl

Al meer dan 30 jaar is Marijke Bijl verbonden aan stichting OKIA en betrokken bij het toegankelijk maken voor basisrechten voor ongedocumenteerden. Zij heeft het dus allemaal meegemaakt: het politieke en publieke debat en de ontwikkeling van de Koppelingswet tot wat deze nu is. Waar in het eerste voorstel van de Koppelingswet nog stond dat ongedocumenteerden alleen recht hadden op zorg in acuut levensbedreigende situaties, is dat opgerekt tot het huidige recht op medisch noodzakelijke zorg.

Marijke zet het uitgangspunt van de Koppelingswet neer: als je niet vertrekt, heb je geen rechten. De naleving van de wet is vaak genomen als een opdracht. Aan de hand van meer dan 25 jaar geschiedenis, wil Marijke laten zien hoe professionals in zorg en andere domeinen in de publieke ruimte ook andere opdrachten zagen om serieus te nemen. Vanuit hun betrokkenheid en hun professionele taakopvatting hebben zij invloed gehad op de vormgeving van de wet en daaropvolgende verdere regelgeving.

Vóór de Koppelingswet: Elkaar helpen door pasjes uit te lenen en adressen te delen

OKIA werd in 1992 opgericht op verzoek van het KIA, een zelforganisatie van (vooral) kasarbeiders die voor hun rechten opkwamen. De opdracht was om – zoals zij dat noemden – de ‘bureaucratie in te duiken’ om het pleidooi voor rechten te versterken. Zo ontstond het OndersteuningsKomitee Illegale Arbeiders.

In 1992 vond ook de Bijlmerramp plaats. Omdat daarbij veel ongedocumenteerden betrokken waren, laaide de discussie op over de aanwezigheid van ongedocumenteerden in de samenleving. In het najaar van 1992 bracht de gemeente Den Haag een tweetal rapporten uit, die de positie van illegalen in de stad beschreven als ‘uitbuitbaar en kwetsbaar’. In de jaren erop namen politie-invallen in bijvoorbeeld kassen toe.

Vóór de Koppelingswet konden ongedocumenteerden zich nog verzekeren voor ziektekosten, wanneer zij ‘wit’ werkten en de werkgever premies afdroeg. Voor wie dat niet had, was er niets geregeld. Informele steun werd binnen de eigen netwerken geregeld en er werden adressen gedeeld van huisartsen die openstonden voor hulp. Zo was nummer 13 in Den Haag een begrip. Ook leende men pasjes van mensen met een ziektekostenverzekering.

Waar in Amsterdam ongedocumenteerden vooral naar 2 adressen werden verwezen, is in Den Haag altijd gewerkt aan een breder netwerk van huisartsen en anderen. Dat was al gevormd vóór het eerste voorstel Koppelingswet uitkwam en het heeft daarin een belangrijke rol gespeeld.

Veel reactie op eerste voorstel Koppelingswet
In het eerste voorstel van de Koppelingswet waren zorg en onderwijs nog veel terughoudender geformuleerd. Zo was het recht op zorg beperkt tot acuut levensbedreigende situaties en mocht men slechts tot 16 jaar onderwijs volgen. Professionals uit zorg en onderwijs keerden zich samen met anderen tegen deze beperking en de rol die zij daarin zouden moeten spelen. Ook de toenemende druk op ‘vreemdelingen’ om voortdurend te moeten aantonen recht te hebben, leidde tot bezwaren. Na veel principiële bezwaren, protesten en petities, kreeg de wet haar huidige invulling (zie kader). In de jaren erna werd ook de invulling en uitvoering van de regeling rond ‘medisch noodzakelijke zorg’ duidelijker en beter. Zorgverleners hebben dus invloed gehad op de vormgeving van de wet- en regelgeving.

Ook op andere terreinen bleek professionele verantwoordelijkheid van invloed. Handelen in het belang van het kind, het bieden van veiligheid bij een misdrijf, openbare orde: door de jaren heen zijn meer opdrachten van belang gebleken. Burgemeesters nemen regelmatig andere standpunten in dan hun partijgenoten in de kamer. Zo verleende de burgemeester van Den Haag in 2016 opvang door zich te beroepen op een uitspraak van het Europees Comité voor Sociale Rechten, die wees op de verantwoordelijkheid voor het voorkomen van ernstige schade aan de integriteit van personen die zich in nood bevinden. En tijdens de coronaperiode is er ook aandacht geweest voor ongedocumenteerden als extra kwetsbare groep.

Het belang van het vertelde verhaal
Professionals worden ook geconfronteerd met andere vragen over de legitimiteit van uitsluiting van rechten. Ruim dertig jaar leverden ongedocumenteerden een structurele bijdrage aan de glastuinbouw van het Westland. Het grootste deel daarvan lag hun aandeel rond 20% of meer van de loonarbeid, schatte OKIA in haar onderzoek (zie ‘Meer informatie en verder lezen’). En mensen als Joy (zie hierna) maken huizen schoon van mensen die daardoor weer andere functies kunnen vervullen.

Of over hoe om te gaan met een vluchteling die na de inval in Irak naar Nederland kwam en een aantal malen status of rechtmatig verblijf kreeg, maar ook weer verloor. Terwijl voor de inval nooit verantwoordelijkheid is afgelegd.

Het zijn voorbeelden van het belang van het vertelde verhaal. Dat kan ook positief veranderen. Marijke geeft het mooie voorbeeld van de ongedocumenteerde 18-plussers Majidu, Sahar en Meryem, die door inspanningen binnen het onderwijs kunnen studeren om straks hun toekomst te vinden in de zorg.

Extra publieke verantwoordelijkheid
‘Het is niet te verwachten dat ontwikkelingen in de wereld de komende 25 jaar makkelijker maken’, aldus Marijke aan het einde van haar betoog. We zagen dat de afsluiting van publieke middelen door de Koppelingswet, niet betekent dat er geen publieke verantwoordelijkheid is. Er ligt in veel gevallen juist een extra verantwoordelijkheid. Want uitsluiting zorgt voor precaire situaties en brengt mensen in een kwetsbare positie. Die strijdigheid maakt de uitvoering daarvan extra ingewikkeld. We hebben van het verleden geleerd dat professionals hiermee betrokken, sensitief en creatief zijn omgegaan, uiteraard ook vaak samen met andere maatschappelijke spelers. Maar je kunt dat niet van individuen af laten hangen. Daarom is het belangrijk dat die verantwoordelijkheid wordt erkend en een plek krijgt in de organisatie van publieke taken. Door er structureel aandacht aan te schenken en continuïteit te borgen. Door te blijven signaleren, monitoren en samenwerken. Niet alleen binnen de zorg, maar ook door de verbinding naar andere domeinen te maken en ook andere spelers te betrekken, zoals de ongedocumenteerden zelf en ngo’s. Of zoals Marijke het formuleert: ‘Het gaat niet alleen om het uitleggen van reddingslijnen, zelfs niet alleen om het creëren van vangnetten; het gaat om het versterken van het weefsel van de samenleving.’

Interview met Joy

De laatste die het podium betreedt en door Richard wordt geïnterviewd, is de Filipijnse Joy, die als ongedocumenteerde het klappen van de zweep kent. Zij is een van de oprichters van FILMIS (Filipino Migrants in Solidarity), een vereniging die zich inzet voor de rechten van Filipijnse migranten. Joy maakt zich met name hard voor de kwetsbare positie van Filipijnse huishoudelijke werkers zonder verblijfspapieren en dus zonder zorgverzekering. Ze vindt het belangrijk om haar verhaal te vertellen en benadrukt dat angst, onzekerheid en het gevoel er niet bij te horen bij deze groep een grote rol spelen.

Vaak weten mensen niet welke rechten zij hebben, omdat informatie hierover ontbreekt. FILMIS helpt hen door naar de juiste zorgverlener of organisatie door te verwijzen. Maar ook wanneer ongedocumenteerden zich wel bewust zijn van hun recht op zorg, zijn ze terughoudend in het zich hierop beroepen. Omdat ze te maken krijgen met discriminatie, argwaan en onwetendheid bij zorgverleners en soms eerst moeten betalen voordat ze geholpen worden. Maar vooral omdat ze bang zijn uitgezet te worden zodra ze zich geïdentificeerd hebben en in de systemen geregistreerd staan. Die angst is zo groot, dat sommigen pas hulp zoeken wanneer de situatie levensbedreigend wordt. In alle andere gevallen blijven ze liever onder de radar en hopen ze dat de ziekte vanzelf geneest, proberen ze ziekte te voorkomen door gezond te leven, of te genezen door zelfmedicatie en hulp van vrienden.

Niet alleen angst, ook stress en andere psychische klachten maken de groep kwetsbaar. Bijvoorbeeld doordat ze zorgen hebben om het vinden van woonruimte. Maar ook omdat er veel misbruik en uitbuiting door werkgevers en huisbazen plaatsvindt. Joy vindt het daarom heel belangrijk om die angst voor uitzetting bij zoveel mogelijk ongedocumenteerden weg te nemen en hen te informeren over de mogelijkheden die er zijn. Maar ook om met elkaar bewustzijn te creëren bij zorgverleners en het bredere publiek. Joy vat haar betoog tot slot mooi samen met: ‘Ook wij zijn mensen die recht hebben op zorg.’

Hoewel de mussen van het dak vielen die dag (het woordgrapje kon niet uitblijven), kwamen er na de laatste spreker mooie reacties van ‘medestrijders’ uit de zaal. Bijvoorbeeld over het belang om als professionals in gesprek te blijven over de schuring tussen het wettelijke kader waar we mee te maken hebben en de professionele verantwoordelijkheid om zorg te verlenen. De wet is niet in beton gegoten en biedt ruimte, maar daarvoor is wel lef nodig. Ga samen de inspanning aan om die juridische ruimte te interpreteren en op humanitaire gronden een zaak te starten. Blijf de samenwerking opzoeken en leer ook van elkaar.

Ook wordt benadrukt dat het bevorderen van een goede gezondheid meer vraagt dan alleen toegankelijkheid van zorg. Als aan andere basisvoorwaarden niet wordt voldaan, zoals toegang tot woning, scholing en werk, zorgt dat voor voortdurende stress. En dat zorgt weer voor meer ongezondheid, terwijl de gezondheidszorg al zo onder druk staat en de wachtlijsten lang zijn. Met de juiste aandacht en tijd voorkom je erger en bespaar je zoveel meer leed én geld uit.

Maak zichtbaar wat de consequenties van beleid zijn, zodat duidelijk wordt dat het makkelijker, toegankelijker en minder bureaucratisch moet. Dat sluit mooi aan bij het pedagogische idee dat meester de Bruin, oprichter van locatie de Mussen in 1926, voor ogen had: een menswaardig bestaan voor ieder kind, ook voor hen die het minder hebben. En dat past precies bij waar Alette haar professionele carrière strijdbaar en vol overtuigingskracht aan heeft gewijd: het opstaan voor de kwetsbaren.

De bijeenkomst is met instemming van aanwezigen opgenomen en hier te bekijken.