Hoe gezond is onze voedselomgeving?

Het voedselaanbod in Nederland is de afgelopen decennia steeds ongezonder geworden. Duizenden fastfoodverkooppunten kwamen erbij, terwijl het aantal winkels met verse producten afnam. 1 Volgens de meest recente peiling kwamen er in Den Haag 144 verkooppunten met grotendeels ongezond voedselaanbod (bijvoorbeeld fastfood, grillrooms, afhaalzaken, ijssalons) bij in de periode van 2011 tot 2021. Opgeteld bij de al aanwezige voedselverkooppunten, komt dit uit op 600 ongezonde voedselverkooppunten in totaal. Hiermee staat Den Haag in de top 3 van gemeenten met de grootste absolute toename, na Amsterdam (toename van 362) en Rotterdam (toename van 240). 2

Door de overvloed aan ongezond voedsel wordt het steeds moeilijker om een gezonde keuze te maken en dat geldt vooral voor mensen die in ‘armere’ wijken [*] wonen. 3 Het blijkt namelijk dat in ons land in armere wijken meer ongezonde voedselaanbieders zijn gekomen dan in andere wijken. 4 Specifiek in Den Haag zijn er meer fastfoodverkooppunten rondom basisscholen in achtergestelde wijken [*]. 5 Landelijk, en met name in steden die deelnemen aan de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving (zie kader City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving), zoals Den Haag, wordt gezocht naar beleidsmatige en zelfs juridische instrumenten om effectief te kunnen ingrijpen op het ongezonde aanbod in bepaalde delen van de stad. Om zowel gemeentelijk omgevingsbeleid als landelijke wetgeving met betrekking tot de voedselomgeving te bevorderen, is het van belang om eerst goed in kaart te brengen hoe het voedselaanbod er precies uitziet in bepaalde wijken. In 2022 werd een Amsterdamse winkelstraat onder de loep genomen.
Het bleek dat 23% van het voedselaanbod in die straat binnen de Schijf van Vijf viel. 6 Hoe gezond is het voedselaanbod in een Haagse winkelstraat?

De straat die De Haagse Hogeschool en GGD Haaglanden in samenspraak kozen, is een winkelstraat in de Haagse ‘aandachtswijk’ [*] Moerwijk, waar op het eerste oog veel ongezond eten en drinken te koop is. Ten tijde van dit onderzoek (zomer 2024) waren in deze straat 11 verschillende voedselaanbieders gevestigd. Voor het meten van de mate van gezondheid van het voedselaanbod in de straat, werd een protocol gevolgd dat is samengesteld door onderzoekers van Amsterdam UMC en Wageningen Universiteit (zie ook het rapport ‘Tussen Mens en Ruimte’). 6 Naast het nauwkeurig in kaart brengen van het daadwerkelijke voedselaanbod in de gekozen straat in Den Haag, was het doel namelijk ook het helpen verfijnen van een landelijk meetinstrument voor het scoren van de voedselomgeving (zie kader Meetinstrument voor een voedselomgevingsscore).

Stap 1: in kaart brengen van alle voedselaanbieders

Stap 1 van het protocol was het in kaart brengen van alle winkels (specifiek voedselaanbieders) in de straat. Elke winkel werd gefotografeerd en gecategoriseerd in type voedselaanbieder. De 11 aanbieders waren:

• 3 fastfoodzaken;
• 3 restaurants (met afhaalgedeelte);
• 1 afhaalzaak;
• 1 mini super;
• 1 tabakswinkel;
• 1 viswinkel;
• 1 grote, reguliere supermarkt.

Deze categorieën staan ook beschreven in het rapport ‘Tussen Mens en Ruimte’. 6 De grotere, reguliere supermarkt werd omwille van uitvoerbaarheid niet meegenomen in dit onderzoek. Het aandeel voedselaanbod dat in grotere supermarkten binnen de Schijf van Vijf valt, wordt op 21% geschat. Deze schatting is gebaseerd op een onderzoek van Wageningen Universiteit naar het onlineaanbod van 6 verschillende Nederlandse supermarktketens. 7 De overige 10 voedselaanbieders in de straat waren vooraf op de hoogte gebracht van dit onderzoek en hebben ingestemd met deelname.

Stap 2: in kaart brengen van voedselaanbod

Stap 2 was het in kaart brengen van het gehele voedselaanbod van iedere voedselaanbieder, waarbij elk uniek product (verschillend in soort, merk, verpakkingsgrootte) werd gefotografeerd. Bijvoorbeeld milkshake aardbei, milkshake vanille, Pepsi Max, Pepsi Cola 0,5 liter, Pepsi Cola 1 liter, etc. Ook van ieder gerecht op een menukaart (bijvoorbeeld double burger, beefburger) werd een foto gemaakt. Aan alle producten is een productgroep toegekend en is achterhaald of het product in de Schijf van Vijf valt (zie figuur 1 voor de Schijf van Vijf).

De richtlijnen van de Schijf van Vijf zijn niet direct toe te passen op samengestelde producten, zoals broodjes en maaltijden. Voor deze producten is een speciaal ontwikkelde index toegepast die een indicatie geeft van de mate van gezondheid van bijvoorbeeld een broodje gezond of een pastamaaltijd. 7 Op basis van deze indexscore (en een afkapwaarde) werden broodjes en maaltijden binnen of buiten de Schijf van Vijf ingedeeld.

In totaal zijn 2.296 verschillende producten uit 10 winkels geanalyseerd. Daarvan bleek 9% binnen de Schijf van Vijf te vallen en als gezond aangemerkt te kunnen worden.

De viswinkel had het ‘gezondste’ aanbod: daar viel namelijk 46% van het aanbod binnen de Schijf van Vijf. De afhaalzaak had het laagste aandeel producten binnen de Schijf van Vijf, namelijk 1% (door de verkoop van water), gevolgd door de tabakswinkel met 3% (door de verkoop van water, koffie en thee). Zie figuur 2 voor de percentages per categorie voedselaanbieder. De top 5 meest aangeboden productgroepen waren:

• Non-alcoholische dranken (frisdrank, siroop, sappen, water);
• Gemengde gerechten (samengestelde broodjes/burgers/wraps en (afhaal)maaltijden);
• Suiker, snoep en zoete sauzen;
• Gebak en koekjes;
• Hartige hapjes (snacks).

Deze top 5 maakte 64% deel uit van het totale aanbod. Hiervan stond 2% in de Schijf van Vijf. Zie tabel 1 voor de percentages van de top 5 meest aangeboden productgroepen.

Het overgrote deel van het geanalyseerde voedselaanbod in de onderzochte straat in Moerwijk valt buiten de Schijf van Vijf. De werkelijkheid is echter genuanceerder. Voor de winkelstraat als geheel is het percentage van 9% waarschijnlijk hoger. De grotere, reguliere supermarkt is immers buiten beschouwing gelaten en daar worden ook producten uit de Schijf van Vijf aangeboden, zoals groente en fruit.

Voor een vollediger beeld van het voedselaanbod in Den Haag is het uiteraard belangrijk om dit onderzoek op grotere schaal uit te voeren (of het meetinstrument toe te passen voor het bepalen van een voedselomgevingsscore). Toch schetst het huidige onderzoek een alarmerend beeld. Te meer omdat de onderzochte straat voor omwonenden mogelijk de voornaamste winkelbestemming is, zeker wanneer zij hun inkopen dichtbij huis doen. Voedselaanbieders in de nabije omgeving van de onderzochte winkelstraat dragen naar alle waarschijnlijkheid ook niet bij aan gezonde voedselaankopen. Hier zijn snackbars, fastfoodzaken, een grillroom, een pizzazaak, een caférestaurant en een koffiezaak te vinden.

Waarom dit belangrijk is: geen vrije of weloverwogen keuze

Er is steeds meer consensus over dat de huidige voedselomgeving een gezond voedselpatroon tegenwerkt. In een omgeving waarin ongezond eten ruim beschikbaar is en gezond voedsel beperkt toegankelijk, is er nauwelijks sprake van keuzevrijheid. Daarnaast beïnvloedt de voedselomgeving onze voedselkeuzes ook op een indirecte manier, doordat deze ook sociale normen uitdraagt over wat normaal en gepast is om te eten. 9 Daarbij worden voedselkeuzes vaak zonder veel bewuste overwegingen gemaakt, gestuurd door allerlei (marketing)prikkels uit de omgeving. Dit geldt met name voor kinderen en jongeren, omdat hun brein in ontwikkeling is en nog niet goed verantwoorde keuzes kan maken. Zij worden niet alleen in de fysieke wereld, maar ook online verleid tot ongezond eten. 10 Dit blijkt ook mooi uit een experiment dat op een Haagse basisschool plaatsvond, waarin kinderen (onbewust) werden verleid om een bepaalde optie op een menukaart te kiezen. 11

Voor volwassenen met een lagere sociaaleconomische positie is de huidige staat van de voedselomgeving ook extra nadelig. In hun wijken is meer ongezond voedsel beschikbaar. Daarnaast kunnen onzekere en negatieve gevoelens, die vaak gepaard gaan met een lagere sociaaleconomische positie, de vatbaarheid voor voedselverleidingen vergroten. 12 Het is inmiddels bekend dat structurele maatregelen op bevolkingsniveau effectiever zijn dan een aanpak die uitgaat van de eigen verantwoordelijkheid van het individu. 13 Voedingsinterventies gericht op het individu blijken zelfs gezondheidsverschillen te vergroten. 14 Deze inzichten onderstrepen het belang van preventieve maatregelen gericht op de omgeving, zoals de Eetdrammen-campagne van het Voedingscentrum.

Kansen voor gemeente Den Haag

Een voedselomgeving waarin de gezonde keuze de normale en makkelijke keuze is: het ministerie van VWS heeft dit ook opgenomen in het Nationaal Preventieakkoord en de Samenhangende Preventiestrategie. 3 Op landelijk niveau zijn er allerlei maatregelen besproken, zoals een suikertaks, verlaging van btw op groente en fruit, en een verbod op marketing van ongezond eten voor kinderen. Wetgeving voor het weren van nieuwe, ongezonde voedselaanbieders is er nog niet 15, maar in Amsterdam onderzoekt men, in samenwerking met de City Deal, onder welke voorwaarden dit wel mogelijk is. 6

Wat kan dan nu al op gemeentelijk niveau gerealiseerd worden? Hoe kunnen gemeenten het aandeel gezond voedselaanbod vergroten? Een aantal stappen:

• In kaart brengen van de (voedsel)omgeving binnen de hele gemeente;
• Prioriteren van wijken of straten en bepalen van focus;
• Samenwerken met stakeholders zoals bewoners, voedselaanbieders, beleidsmedewerkers en onderzoekers;
• Stapsgewijze verbetering in aanbod en presentatie;
• Meten en evalueren van proces en resultaat.

Het Voedingscentrum geeft ook concrete aanwijzingen voor gemeentelijk beleid voor het verbeteren van de voedselomgeving. 16 Daarnaast biedt de Toolbox Inwonersparticipatie voedselomgeving, een uitkomst van de City Deal, een gedetailleerd stappenplan om samen met bewoners uit kwetsbare wijken [*] beleid te ontwikkelen. 17 Onderzoekers van De Haagse Hogeschool werken samen met de gemeente Den Haag aan een aanpak om de voedselomgeving gezonder te maken. Gemeenteambtenaren en maatschappelijke organisaties kunnen hier op verschillende manieren bij aansluiten. Bijvoorbeeld door deel te nemen aan werk- en ontwikkelsessies en thematische meet-ups, of door als lid van een klankbordgroep actief advies te geven. Wilt u bijdragen aan deze ontwikkelingen voor de Haagse voedselomgeving? Neem dan contact op met de auteurs.